Экономика

Кыргызстандагы көмүскө экономиканын деңгээлин вице-премьер-министр Жоомарт Оторбаев белгилегендей, так айтыш кыйын. Айрым байкоочулардын баамында анын өлчөмү 50%га чейин жетиши ыктымал. Ал эми каржы министринин орун басары Медет Исмаиловдун байкоосуна караганда, көмүскө экономика Кыргызстандын экономикасынын 30% түзөт. Кеп анын деңгээлинде эмес дешет адистер, ал эми ишкерлерди көмүскө иштөөгө түртүп аткан жагдайларда.

Форумга катышкан ишкерлер көмүскө экономиканын бир нече себебине токтолушту. Салык жүгүнүн оордугу, ар кыл текшерүүчү, көзөмөлдөөчү органдардын көптүгү жана алардын бөрк ал десе баш алганга шыктуулугу жана мамлекеттик органдардагы коррупция. Баса, каржы министрлигинин алдындагы полицияны жетектеген Айдар Мокеновдун маалыматы кызыктуу болду. Анын пикиринде көмүскө экономиканын гүлдөшүнө паракор чиновниктер да өз салымын кошууда. Маалыматтарга караганда былтыр мамлекеттик 69 кызматкерге ишкерлерден пара алгандыгы үчүн кылмыш иши козголгон. Анын ичинде 24 салык кызматкери, 3 бажы кызматкери, 42си башка мамлекеттик органдарда иштегендер болгон.

Айдар Мокеновдун айтымында, соңку 5 жылда канчалаган паракор чиновниктерге кылмыш иши козголгону менен бири да өз жазасын алган эмес. Баса, адатта булар мыйзам чегинде 3 жылдан 20 жылга чейин эркинен ажыратылышы керек.

Айдар Мокенов бир окуяны мисал кылды. Пара алган салык кызматкерине сот 10 миң сом айып таккан. Каржы полициясы жок дегенде бир мамлекеттик кызматкер камалганда башкаларга сабак болмок деген пикирде.

Бирок бул ойго айрым ишкерлер каршы чыкты. "Шоронун" жетекчиси Табылды Эгембердиев мындай чиновниктерди камап отурсак, түрмөлөргө батпай каларын айтып андан көрө 100 миң, 200 миңдей чоң өлчөмдөгү айыппул салууну кеңеш кылды.

Казакстандан келген эксперт Булат Хусаинов дүйнөлүк тажрыйбада көмүскө бизнес салык жүгүнөн келип чыгаарын белгиледи. Бирок анын айтымында Казакстан ишкерлеринин эң башкы баш оорусу текшерүүчү көзөмөлдөөчү болуп, ар өңүттөгү бирин бири кайталаган органдардын көптүгү.

Вице-премьер-министр Жоомарт Оторбаевдин айтымында, ишкерлер менен мамлекет тил табыша алышат жана кол кармашып иштегенге даяр. Анын сөзү боюнча, азыр өкмөт бир да чечимди бизнес чөйрөсү менен кеңешпейт туруп кабыл ала элек.

Ушул өңдүү жыйындарды өткөрүп, мамлекеттик бийликке басым жасап, ой-сунуштарды айткыла деп биз өзүбүз демилгечи болуп атабыз дейт ал. Анын айтымында, көмүскө жашап аткандардын айынан казына миллиондогон каражаттан кур калууда.

- Мен бир-эки мисал келтирейин. Мисалы, "Дордой" өңдүү базарларда жалпы соода көлөмү 1 миллиард доллардын тегерегниде болсо, 3 миллион доллардай салык төлөшүүдө. Ал эми Ысыккөлдүн жээгиндеги курорттук сезондо 2 ай ичинде эле 100 миллион доллар түшсө, анын 1% гана салыкка төгүлүүдө. Анан бул жакшыбы же жаманбы?

Кыргызстанда салык жүгүнүн оордугун далай ишкерлер көтөрө албай калууда. Бир сөз менен айтканда, мамлекет ишкерлерди муунтуп атканын ишкерлер бул жыйында деле ачык айтышты. Ушул кырдаалдан чогуу бир жол табууга кадам таштоо кажетин айтат "Кыргызконцепт" компаниясынын жетекчиси Эмил Үмөталиев:

- Буга чейинки мыйзамдарда ишкерликке тоскоолдуктар болду. Азыркыга чейин ишкерликти тушаган нормалар жоюула элек. Мамлекет бизди муунткан үчүн мына бүгүнкүдөй жыйындарды уюштуруп, өзүбүз да аракет жасап атабыз. Отура бербей, жаңы мыйзамдарды сунуш кылып, ой бөлүшүп жол издейли деген тилек.

Талкууну бир топко чейин тыңшап отурган Аскар Акаев ишкерлерге ыраазычылык билдирди. Анын айтымында, мурда байкалгандай бир жактуу жана жалпы дооматтардан качып, ишкерлер конструктивдүү негиздүү баарлашууга даярдыгын көрсөтүштү. Президент Аскар Акаев бирине-бирине каршы келген толгон токой толуктоо-кошумча киргизилген салык кодекси салык жана бажы кызматкерлеринин коррупциялык иштерине жылчык болуп атканын билдирди. Аскар Акаевдин оюнда кайра баштан аяк иштелип чыккан, тазаланган, таразаланган жаңы Салык кодекси керек болуп турат.

Эки күнгө созулган эл аралык конференцияга өлкөнүн бардык дубандарынан келген дыйкандар, айыл өкмөттөрүнүн жетекчилери, КМШдан жана алыскы чет мамлекеттерден келген адистер, өкмөт жетекчилери катышты. Жыйында президент Аскар Акаев агрардык реформа башталган жылдардагы айрым жагдайларга токтолду.

- 1990-жылдардын башындагы кырдаалды сиздердин эсиңиздерге сала кетейин деп туура таап отурам. Айыл-чарба өсүмдүктөрүнүн түшүмү өтө төмөндөп, малдын кырылышы коркунучтуу өлчөмгө жеткен эле. Шаарларда ундун запасы бир жумага, кээде үч күнгө жеткидей өлчөмдө гана калып, калкты нан менен камсыз кылуу үчүн алтындын жана валютанын акыркы резервдерин жумшоого туура келген күндөр дагы болду. Борбор шаарыбызда Улуу Ата мекендик согуштан кийинки жылдардагыдай буудай менен жүгөрүнүнүн унун аралаштырып нан жапкан учур да болгонун бүгүн сиздерге айтып коюшум керек, - деди Аскар Акаев.

Мамлекет башчы өз сөзүндө агрардык реформаны ишке ашыруу багытындагы мамлекеттин саясатына ар түрдүү тоскоолдуктар болгонун билдирди:

- Чарба жүргүзүүнүн мурдакы системасын жактагандардын тоскоолдуктары ачык жана тымызын каршы чыгуу түрүндө жүрүп, биздин көп күч аракетибизди майнапсыз калтырган. Ошол эле учурда ыраатсыздык менен иш жүргүзгөн бийлик органдарынын да күнөөсү болгондугун адилеттик үчүн белгилеп коюу керек.

Президент агрардык реформаны ишке ашыруу багытында өкмөт жетечилери, тиешелүү министрликтер ишти жай алып барууда, али да болсо дыйкан чарбалары мамлекет тарабынан толук колдоого алынбай келет деген пикирде. Анын айтымында, Дүйнөлүк банк тарабынан айыл чарбасын өнүктүрүүгө 15 миллион доллар өлчөмүндө каражат алуу боюнча долбоор даяр. Айыл чарбасынан тышкары, айыл жерлеринин социалдык маселелерин чечүү багытында иш чаралар аткарылаарын президент билдирди.

- Жерге жеке менчик жөнүндө маселени чечүү, жер реформасынын экинчи этабын түзүп, аны аяктоого өбөлгө түздү. Агрардык реформанын экинчи этабынан кийин анын үчүнчү - аяктоочу этабына өтүүгө тийиш элек.Бирок иш андан ары кыймылдаган жок. Үч жыл мурдакы Оштогу конференциядагыдай эле кооперация жөнүндөгү темадан баштагым келет. Реформанын өткөн эки этабында жер жөнүндөгү маселе негизги маселе болду. Азыр аяктоочу этапта болсо жер жана агрардык реформанын эң башкы маселеси - кооперацияны өнүктүрүү болуп эсептелет.

Мамалекет башчынын пикирине караганда, реформанын кийинки баскычында майда дыйкан чарбаларын ирилештирип, кооперативдерди түзүү милдети турат.

Жыйынга келген карапайым дыйкандардын пикиринче, али да болсо бюрократтык, башкаруучулук система, салык төлөмдөрү айыл чарбасынын өнүгүшүнө жолтоо болуп келүүдө:

- Реформага каршы чыгып бут тоскон, жол тоскон атка минер чиновниктер эми реформанын аяккы этабында (оңолуп), кооперативдердин бутуна туруп кетиши үчүн салык маселесинде да жардам берүүнү ойлонсо, - деди Баткендик дыйкан Эрмамат Төлөмүшөв.

Ал эми мамлекетке келип жаткан гранттар, айыл чарба техникалары "өкмөт тарабынан туура бөлүштүрүлсө реформа алдыга жылаар эле" деген пикирди Сокулук районунан келген Өмүрбек Сагынбаев билдирди:

- Өкмөт тарабынан айыл чарбасына көбүрөөк көңүл бурулса. Айрыкча дыйкандарга күйүүчү май, үрөөн, техника, чет элдик гранттардан жардам берилсе,дыйкандар буттарына туруп кетет эле.

Жер жана агрардык реформа боюнча Эл аралык илимий-өндүрүштүк конференциянын жыйынтыгында, реформанын аяккы этабында айыл жериндеги жеке менчик чарбалар ирилештирилип, биринчи деңгээлдеги кооперативге өтүү, өндүрүлгөн айыл чарба продукциясын кайра иштетүүчү, ташуучу, сактоочу жана аларды супермаркеттерде сатуучу жана тейлөөчү кооперативдик корпорацияларды түзүү зарылчылыгы тууралуу резолюция кабыл алынды.