Экономика

Жаздын биринчи күнү Евробиримдик Америка Кошмо штаттарына соода санкциясын жарыялады. Ага ылайык, америкалык товар экспорттоочулар келерки жылдын аягына дейре Евробиримдикке аз дегенде 1 миллиард доллар кошумча салык төлөшү шарт. ЕБ буга чейин Америкага каршы мындай катаал чара колдонбогон.ЕБнын соода комиссары Паскаль Ламинин басма сөз өкүлү Аранча Гонсалез (Arancha Gonzalez) айым катаал чараны аткаруу ырааты тууралуу мындай дейт:

- Биз Кошмо Штаттардан Евробримдикке импорттолгон америкалык товарлардан март айынан баштап 5 проценттик алым-салык төлөнсүн деп макулдаштык. Анын өлчөмү ай сайын 1 процентке көбөйтүлүп турат. Салык киргизүүнүн максаты же биздин көздөгөнүбүз - мыйзамды өзгөртүү. Дүйнөлүк соода уюму бизге эң көбү 4 миллиард доллар өндүрүп алууга уруксат берди. Эгерде бул жобо 2004-жылыдын аягына чейин калса, биз бардыгы 300 миллион АКШ долларын кошумча топтойбуз. Эгерде 2005-жылы да уланта берсек, анда 600 миллион АКШ доллары казынага кошумча түшөт.

Дүйнөлүк соода уюму - ДСУ оболу АКШ–ЕБ ортосундагы соода чырына 2000-жылы кийлигишип, америкалык товар экспорттоочуларга салык жеңилдиги берилүүсүн мыйзамсыз деп тапканда, ал кездеги АКШ президенти Бил Клинтон мыйзамга ылдам өзгөртүү киргизген. Бирок, ага ЕБ канааттанбай, кайрадан Дүйнөлүк соода уюмуна арызданат. 2002-жылы соода уюму европалыктарга Вашингтонго каршы чара көрүүгө уруксат берет. Ошондо да, ЕБ чечкиндүү кадам жасай албай, Гонсалез айым айткандай, эки жылдан ашуун күттү:

- Белгилүү болгондой, биз эки жылдан ашык убакыт АКШ эмне кылат деп чыдадык. Алар бирок өз мыйзамын Дүйнөлүк соода уюмунун жоболору талап кылгандай өзгөртпөдү. Ошондуктан, бизде ушундай каршы чечим кабыл алгандан башка арга калбады.

АКШ өкмөтү ата мекендик ишканаларга берген салың жеңилдиги, аларга жылына 4 миллиард доллар пайда берет жана алардын товарын арзандатып, өтүмдүүлүгүн жогорулатат.

Биримдиктин соода комиссары Паскал Лами (Pascal Lamy) АКШдан импорттолуучу товарлардан кошумча салык алууну Вашингтон менен Евробиримдиктин арасындагы соода согушу деп санабайт:

- Биз соода согушун жүргүзүп жаткан жокпуз. Биздин бирден бир каалаганыбыз: Кошмо Штаттары Дүйнөлүк соода уюмунун эрежелерин аткарып, жергиликтүүи товар экспорттоочуларды субсидиялоону токтотуусу керек. Биз ДСУдан тийиштүү уруксатты алдык. Биз субсидиялоо системасын токтоону гана көздөйбүз.

Евробиримдиктин аргасыздан жасаган “айбатынын” күчүн президент Жорж Буш биринчи болуп туйду. Ал ошол эле күнү Конгресске кайрылып, сырт өлкөлөргө товар чыграган компанияларга салыктан жеңилдик берген мыйзамга түзөтүү киргизүүнү сунуш кылды. Вашингтон ошондой эле ЕБнин аткаруу комитети -Еврокомиссияны АКШ Конгресс жаңы мыйзам кабыл алганча, америкалык товарлардан кошумча салык албай турууну өтүндү.

Кошмо Штаттардагы президенттик шайлоо алдында сырткы рынокко сатылчу товарларга берилген салык жеңилдигин алып салуу опурталдуу. Анткени, субсидия токтотулса, товар кымбаттап, өндүрүшчүлөрдү миңдеген жумуш орундарын жабууга мажбур кылат. Шайлоочулар арасында Ак Үйдүн экономикалык саясатына каршы нааразычылыктар пайда болот.

Бул тууралуу Улуттук банктын төрагасынын орун басары Каныш Шаршекева адегенде журналисттер үчүн өткөргөн маалымат жыйында, кийин өкмөт жыйынында билдирди:

- Депозиттерди коргоонун системасынын концепциясын жана ага байланыштуу мыйзам долбоорун даядоо боюнча чоң иш жүргүзүлүп жатат, - деди Каныш Шаршекеева жакында болуп өткөн өкмөт жыйынында. Анын айтымында, аталган концепциянын долбоору даяр. Ал азыр тааныштыруу жана банкирлердин пикирин билүү иретинде коммерциялык бантарга таратылып берилди. Быйылкы жылдын июнь айына карата буга байланыштуу мыйзам долбоору Жогорку Кеңешке жөнөтүлөөрү күтүлүүдө.

Кийинки 4-5 жылда өлкөдө 5 банк банкротко учурап, аларга акча салуучулардын каражаттары күйүп кеткен болчу. Алар ушу убакка чейин өз акчаларын Улуттук банктан жана өкмөттөн талап кылып жүрүшөт. Ушуга байланыштуу банк секторуна ишеним азайып, эл жана ишканалар өз акчаларын банкка салуудан коркуп калышкан. Статистикалык маалыматтарга караганда Кыргызстандын банк сектору ички дүң продуктынын 7% гана өздөрүнө тарта алышат. Калган акчаларынын баарын эл үйлөрүндө сактайт. Банк секторуна жарытылуу акча түшпөгөндүктөн банктар ишканаларга узак мөөнөттөгү кредит бере алышпайт.

Акыркы жылдары банк секторуна өзгөчө көңүл бөлүнүп, ар тараптуу реформа жүргүзүлүп жатат. Улуттук банктын жетекчилеринин пикиринде, бул реформалар өз натыйжасын берип, банктарга болгон ишеним кайрадан жанданды жана аларга салынган акчалар өсө баштады. Алар кыска мөөнөттүн ичинде эле банк секторуна тартылган акчанын көлөмүн ички дүң продуктынын 18% жеткирүүнү көздөшөт:

- Банк системасы 2006-жылы 18% же андан жогору көрсөткүчкө жетише алат, - дейт Каныш Шаршекева.

Бирок бул үчүн акча салуучулардын каражаттарын коргоо системасы киргизилиши зарыл. Улуттук банктын пикири боюнча банк банкротко учураганда алардын акчасын кайрып берүү үчүн 48 млн. сомдон турган атайын фонд түзүлүшү керек. Ал акчалардын жарымы бюджеттен алынып, жарымын коммерциялык банктар өздөрү чогултууга тийиш. Коммерциялык банктар андан тышкары өздөрү тарткан депозитинин көлөмүнө жараша милдеттүү түрдө белгилүү бир өлчөмдө такай акча чегерип турушат. Муну айрым коммерциялык банктардын жетекчилери колдобосун билдиришүүдө:

- Бүгүнкү күнү банктар 10% резерв түзүшөт. Андан тышкары депозиттерди коргоо фонду түзүлсө, анда ага кирүү ар бир банктын өз эркине жараша болуш керек. Баарын тең кааласаң да, каалабасаң да киресиң деш туура эмес. Мен ага таптакыр каршымын. Банктар туура эмес иш кылса, анын келтирген зыянын башка банктар төлөп бериш туура эмес. Буга акционерлер макул болушпайт, - деди «Ысыккөлинвестбанктын» төрагасы, депутат Болот Байкожоев.

«Толубай» банктын жетекчиси Жеңишбек Байгуттиев Улуттук банк иштеп чыккан депозиттерди коргоо системасын негизинен колдойт. Бирок ал анын кемчилиги деп Болот Байкожоев айткандай банктардын жоопкерчилигинин бири-бирине жүктөлүшүн белгилөө менен бирге, акча салуучулардын да жоопкерчилиги азаярын көрсөттү:

- Улуттук банк даярдаган долбоор кандай болсо, ошондой өтүп кетсе күйүп кеткен акчалар төлөп берилери алдын ала белгилүү болгондуктан, принцибинде ал элдин жакшы банктарды тандабай, алардын башкаруу органдарынын сапатына карабай өз акчаларын туш келген банктарга салуусуна алып келет, - деди Жеңишбек Байгуттиев. Анын айтымында, Улуттук банктын концепциясында аталган фондго акчаны банктар өздөрүнүн рейтингине жараша чегеришет деп жазылган. Рейтингди болсо Улуттук банк өзү аныктайт экен. Бул да банкирдин ою боюнча, туура эмес. Анткени бул банктардын Улуттук банка көз карандылыгын күчөтөт.