Борбор Азия

Кыргызстан менен Тажикстан эки тараптан төрттөн чек ара бекетин алууну макулдашты. Мындай чечим чек арадагы жаңжалдарды токтотуу максатын көздөйт деген түшүндүрмө берилди. Ошол эле маалда Ворух анклавынын айланасындагы чек ара постторунун алынышы коомчулукта суроо жаратууда.

Ондогон адам өмүрүн алып, эгемендик жылдардагы эң масштабдуу куралдуу жаңжал деп сыпатталган 14-17-сентябрдагы кыргыз-тажик чек арасындагы куралдуу кагылыштын кийин эки өлкөнүн бийлик жетекчилери кезектеги документке кол койду.

25-сентябрда Кыргызстандын Улуттук коопсуздук комитетинин төрагасы Камчыбек Ташиев менен Тажикстандын Коопсуздук кызматынын башчысы Саймумин Ятимов эки тараптан чек арадагы төрттөн постту алууну макулдашты.

Документке ылайык, Кыргызстан "Тамдык" чек ара бекети, "Булак-Башы", "Катта-Туз", "Ак-Сай" посттору, ал эми Тажикстан "Бедак" чек ара бекети, "Кех", "Каракчикум" жана Кожалыдагы "Шаршара" постун алып салат.

Посттор алынган соң чек араны кайтаруу ары-бери каттаган кезметтерге жүктөлөт.

Баткен районундагы “Кызыл-Бел” көзөмөл өткөрмө жайындагы жолугушууда кабыл алынган чечим боюнча түшүндүрмө берип жатып Камчыбек Ташиев "конфликтке себеп болгон чек ара бекеттерин алып салдык" деп билдирген эле.

Бул эмне үчүн маанилүү?

Бул документке кол коюлганы белгилүү болору менен коомчулукта талкууга айланып, эл ичинде ар кыл пикир жаратты. Утур-утур жаңжал катталып, чек ара чийини толугу менен аныктала элек аймактагы постторду алуунун кесепетин эскерткендер да бар.

Анын үстүнө алынган чек ара постторунун дээрлик көпчүлүгү Тажикстандын Ворух анклавын курчап турат. Бул анклав Кыргызстан менен Тажикстандын чек арасы үчүн маанилүү маселе.

Чек арадагы посттор алынса, 45 миңден ашуун адам жашаган анклавдын аймагы кеңейип кетпейби деген чочулоо айтылды. Баткен облусунун мурдагы губернатору Мамат Айбалаев соңку чечимге камтама болуп жатканын билдирип чыкты.

"Бул постторду мен Баткендин губернатору болуп турганда, 1999-жылы койдурганбыз. Ал учурда тажиктер биздин аймактагы арчаларды кыркып, жайлоону пайдалана баштаган. Буга кошумча дал ушул аймак аркылуу 1999-жылы террорчулар ашып кирген. Бул коопсуздук маселеси. Тажиктер Ворух жакка пост коюуга акысы жок, милиция гана туруш керек. Биз жакка пост коюлушу керек. Эми алар алынса, Ворух кеңейип, Матча району менен байланыш түзүлүшү мүмкүн. Ошондуктан, бул чечим шашпай, жалпы чек ара маселесинин алкагында каралышы керек болчу".

Буга кошумча бир катар адистер кол коюлган протоколдун жалпы мазмунуна кызыгып, анда дагы кандай шарттар камтылганын ачыкка чыгарууну талап кылышты.

"Бийлик сөзсүз түрдө түшүндүрмө бериш керек. Жергиликтүү элдин талабы болгон соңку кол салуу учурунда өрттөлгөн үйлөр, уурдалган мүлктүн тагдыры эмне болду, аны да түшүндүрүш керек. Эгер дал ушулар камтылса, анда суроолор болбойт эле", - деп билдирди транспорт министринин мурдагы статс-катчысы Максатбек Дыйканов.

Бийлик протоколго түшүндүрмө берди

Коомдогу дал ушундай реакциялардан соң бийлик жекшембиде кол коюлган протокол жөнүндө бир нече жолу түшүндүрмө таратты.

Президент Садыр Жапаров “Кыргызстан чек ара бекеттерин алып салды, жерлерибизди берип салды” деп соцтармактарда жалган, так эмес маалымат тараткан жарандардын баарын “резервдик ротага” чогултуп, Баткенге алып барып, курал-жарак берип, аскерлер менен заставаларда делимитация, демаркация иштери бүткөнгө чейин кызмат кылдыргыла” деп тапшырды.

Протоколго кол койгон УКМКнын төрагасы Камчыбек Ташиев чукул маалымат жыйынын уюштуруп, документтин көчүрмөсүн журналисттерге таратты.

Ташиев чек арадагы постторду алуу чыр- чатактарды болтурбоо максатын көздөй турганын, ал өлкө коопсуздугуна эч кандай коркунуч туудурбасын билдирди.

"Бул жерде конфликтке алып келген постторду эки тараптан жоюу боюнча эң башкы маселе каралды. Ал жерде бирөөгө жер берүү же чек араны аныктоо боюнча протоколго кол коюлган жок. Биз куралдуу жаңжалды болтурбай, кармап туруу максатын көздөдүк. Эки өлкө ортосундагы чек араны делимитациялоо жана демаркация боюнча комиссия чечет. Ал комиссиянын ишин тез арада баштоо боюнча чечим кабыл алдык".

Камчыбек Ташиев чек ара тууралуу коомчулукка жалган маалымат таратпоону талап кылды.

Протоколдун көчүрмөсүндө жазылгандай, эки тараптан бирден чек ара бекетти жана үчтөн постту алуудан башка Кыргызстандан Ак-Сай жана Тажикстандан Кожалы айылдарында экиден көп эмес милиция кызматкерлери турган пункттарды ачуу, утур-утур жаңжал болгон аймактарга көзөмөл камераларын орнотуу, чек ара сызыгынан оор техниканы алып чыгуу макулдашылган.

Атайын кызматтын башчысы оор техника эки күн аралыгында чыгарыларын билдирди.

Мындай жол менен бийлик соңку жаңжалдан кийин ок атууну болтурбоо үчүн бардык аракетин көрүп жатканын айтууда.

Бирок буга чейинки бийликтердин тушунда кол коюлган документтерден улам коомдо шектенүү күч. Азыр дагы ар кандай чечмелөөлөр уланууда.

Кыргыз-тажик чек арасынын узундугу 972 чакырымды түзөт. Анын 300 чакырымдан ашыгы тактала элек. Андан улам эки өлкө ортосунда утур-утур жаңжал чыгып келген. Акыркы 14-17-сентябрдагы жаңжал эң масштабдуу болуп, ондогон адамдын өмүрүн алды.

Чек арадагы кан төгүлгөн окуяны Кыргызстандын Тышкы иштер министрлиги "Тажикстандын алдын ала пландаган куралдуу агрессиясы" деп атаган. Дүйшөмбү да ушундай эле айыпты койду.

Кыргызстан анда бери дегенде 62 жаранынан айрылды, алардын кыркы аскер кызматкери. Жараат алгандардын расмий эсеби 200гө жакындады. Чек аралаш айылдардан коопсуз жайларга убактылуу көчүрүлгөндөр 140 миңден ашып, алардын көбү кайта баштаганы кабарланууда.

Тажикстандын Тышкы иштер министрлиги чек арада 41 жараны каза тапканын билдирди. "Озоди" радиосу өз булактарына таянып, 74 кишинин тизмесин жарыялады, жергиликтүү жашоочуларга шилтеме берип тажик айылдарында да дүкөн, турак жайлар өрттөлүп, талкаланганын жазды.

Бул маалыматты көз каранды эмес булактан тактоо мүмкүн эмес болууда.

Орусиянын бардык аймактарында аскерге мобилизациялоого каршы митингдер уланууда. Ошол эле учурда нааразылыкка чыккандарды күч менен басып жатышат. Жекшембиде 800дөй киши кармалганы маалым болду. Мобилизациядан качкандар ушул тапта Казакстан, Грузия, Финляндия жана Армения менен чек араларда узун кезекте турушат.

Акыркы күндөрү Кыргызстандын Орусиядагы элчилигине мобилизацияга байланыштуу кайрылган кыргызстандыктар көбөйдү.

Жекшембиде Орусиянын ондогон шаарында мобилизацияга каршылар акцияга чыкты, алардын арасында полиция кармап кеткендери да бар. Нааразылык акцияларына мониторинг жасаган ОВД-Инфо 33 шаарда бери дегенде 796 киши кармалганын, анын жарымы Москвадан экенин билдирди. Уюмдун маалыматына караганда, полиция жашы жете электерди да сүйрөп салып кеткен.

21-сентябрда Орусиянын президенти Владимир Путин запастагы аскерге милдеттүү жарандарды жарым-жартылай мобилизациялап, Украинадагы урушка кошумча күч зарылдыгын жарыялаган соң өлкө боюнча нааразылык акциялары башталды.

Абактагы оппозициялык саясатчы Алексей Навальныйдын тарапташтары жана «Весна» тобу элди нааразылык акцияларына чакыргандан бери, чогулгандарды таркатууга орус полициясы да жигердүү аралашты.

"Утро Дагестан" Телеграм каналы Эндирей кыштагындагы нааразылыктан видео таратты. Полиция чогулгандарды таркатуу үчүн асманга ок атып, жергиликтүү тургундар ызы-чуу түшүп жатканы көрүнөт.

Маалымат каражаттарына жарыяланган сүрөт-видеолор полиция демонстранттарга күч колдонуп жатканын далилдесе, күбөлөр биринчи митингдерге караганда көчөгө чыккандар азайганын белгилешет. Нааразылык акцияларында кармалгандарын көбүнө полиция бөлүмдөрүндө аскерге чакыруу кагаздары тапшырылган.

Мобилизациянын жүрүшүнө нааразылык алтургай кремлчил басылмаларда да жарык көрдү. 24-сентябрда бийликчил RT телеканалынын башкы редактору Маргарита Симоньян Телеграм каналына 35 жашка чейинкилер гана мобилизацияга тартылат дегени менен «40тагылар чакыруу алып жатканын» сындады.

Ошол эле күнү Орусиянын президентинин алдындагы Адам укуктары кеңешинин жетекчиси Валерий Фадеев коргоо министри Сергей Шойгуну өлкөдөгү бир топ аскер комиссариаттарынын ишин чектөөгө чакырды.

25-сентябрда орус парламентинин эки палатасынын башчылары дагы бул маселе тууралуу пикир билдирди. Teлеграм каналында Федерация кеңешинин төрайымы Валентина Матвиенко мобилизациянын шартына туура келбеген эркектерге дагы чакыруу барып жатканын айтып, “ушунун айынан коомчулук кескин реакция жасап жатканы түшүнүктүү” деп жазды.

Мамлекеттик думанын төрагасы Вячеслав Волошин “эгер катачылык кетип жатса аны оңдоо зарыл” деп жазды. Анын айтымында, “бийликтин бардык деңгээлиндегилер өз милдеттерин түшүнүүсү абзел”.

Мобилизациядан качкандар жазаланат

24-сентярбда президент Путин мобилизациядан качкандардын жана украин армиясына колго түшүп бергендердин жазасын катаалдаткан мыйзамга кол койду. Ага ылайык, мобилизация жана согуштук абалда аскер бөлүгүн таштап, бир айдан ашык кызматка чыкпагандар беш жылдан 10 жылга чейин эркинен ажыратылат. Аскердик абал өкүм сүрүп турганда согуштук аракеттерге катышуудан баш тарткандарды эки жылдан үч жылга чейин камоо мөөнөтү каралган. Эгерде украиндерге багынып берсе үч жылдан 10 жылга чейин кесилиши мүмкүн. Мародерлук үчүн 15 жылга чейин эркинен ажыратылат.

Орусиянын бийлиги 300 миңдей запастагы аскерге милдеттүү жаран мобилизацияга тартыларын билдирген. Бирок орус басылмалары армияда такыр кызмат өтөбөгөн, алтургай жашы улгайып калгандар дагы чакыруу кагазын алып жатканын баяндаса, чет элдик медиа Кремлдин чыныгы максаты 1 миллион кишини согушка тартуу экенин жазып чыкты. Бирок орус бийлиги бул маалыматты четке какты. Батыш өлкөлөрүнүн чалгын маалыматына караганда, 24-февралда Орусия украин жергесине басып киргенден бери мерт болгондор менен жарадарларды кошкондо 70-80 миң кишисин жоготту.

Майдандагы жоготууну толтуруу максатында жарыяланган мобилизация орус жарандарын жапырт сыртка качууга мажбур кылды. Ушул тапта Казакстандын, Грузиянын жана Армениянын чек арасында узун кезек пайда болду. Бул өлкөлөрдө орус жарандары каттоосу жок бир нече күн жүрө алышат.

"Азаттыктын" казак кызматынын видеосу.

“Оңго барсаң өзүң, солго барсаң атың өлөт”

Орусияда миллиондон ашуун кыргызстандык жашайт, алардын жарымынан көбү орус паспортун алганы маалым. Акыркы күндөрү Москвадагы элчиликке мобилизацияга байланыштуу кайрылган кыргызстандыктар көбөйдү. Негизинен мигранттар, орус жарандыгын алган кыргыз тектүүлөр, анын ичинде аскерге чакыруу алгандар кайрылып жатат.

Кыргызстандын Орусиядагы элчилиги мигранттарга эч кандай тынчсызданууга негиз жок экенин белгилейт. Ал эми орус паспортун алган теги кыргызстандык жарандарга жардам бере албайт.

Кыргызстандын Орусиядагы консулу Манас Жолдошбеков жагдайды мындай түшүндүрдү.

“Эки өлкө ортосунда кош жарандык жөнүндө келишим жок. Орус паспортун алган кыргыздарды Орусия өзүнүн жараны деп эсептейт. Мобилизациянын шарттарына туура келсе аскерге чакыруу келиши мүмкүн деп ачык айтып жатабыз. Аскерге чакыруу алгандар дагы көп кайрылып жатат. Аларга “дүрбөлөңгө түшпөгүлө, тийиштүү жерге барып териштиргиле, чакыруу алгандын баары эле кете бербейт” деп түшүндүргөнгө аракет кылуудабыз", - деди Жолдошбеков.

Учурда аскерге чакыруу алган орусиялык кыргыздар ачык сүйлөп берүүдөн чочулашат. Журналист Сайрагүл Полотованын орус жарандыгын алган жакын таанышына аскерге чакыруу келген.

“Бир канча кыргызга аскерге чакыруу келген экен. Алардын арасында жакшы тааныш айылдашым бар. Аскер күбөлүгү менен каттоого турган. Барбай койсо 500 миң рубль айып салынып, соттолот. Барайын десе бул жактан ата-энеси, алты баласын багышы керек. Анын үстүнө Украинага барган кооптуу болуп жатат. Кызыктай абалда калды. "Оңго барсаң өзүң, солго барсаң атың өлөт" дегендей болуп жатат”, - деди Полотова.

Орусияда жашап жаткан Наргиза Ибраимова үй-бүлөсү менен орус жарандыгын алган. Анын айтымында, учурда жарандык алган кыргыздардын көпчүлүгү Орусиядан чыгып кетүүгө аракет кылууда. Учак билетинин баасы асмандап, учурда такси менен кеткендер да арбыган.

“Орус жарандыгын алган кыргыздардан мен билгенден бир кишиге аскердик чакыруу келди. Ал коркуп, Кыргызстанга качып кетти. Чек арадан кандай өткөнүн билбейм. Азыр жарым-жартылай болгондуктан чек аралар ачык эле болуп жатат. Ал эмес чакыруу ала элек кыргыздардын көбү дүрбөлөңгө түшүп жатат. 10 миң сомдук билет 100 миң сомго чыкты. Машинелер 10-20 миңден кишилерди ташып кетип жатат. Мени жолдошум, кайним деле качкан жок. Күйөөм аскер бөлүгүнө ашпозчу деп, кайним электрик деп каттоого турган. Качкан менен айла жок. Издөө жарыялап таап анан соттойт. Эл көргөндү көрөбүз деп коюп отурушат”, - деди Ибраимова.

Чек аралардагы узун кезек

Орусия-Кыргызстан багытында жүргүнчү ташып иштеген Максат акыркы күндөрү орус-казак чек араларында узун тыгындарга күбө болгон.

“Орусиянын паспортун алган кыргыздар көбөйдү. Орусия менен Казакстандын чек арасындагы тыгын 10-12 чакырымга чейин созулуп турат. Мен кечээ келгем. Азыр абал кандай экенин билбейм. Чек араны жабат дегендей сөз бар”, - деди ал.

Ал ортодо Орусиянын Куралдуу күчтөрүндө келишимдик негизде кызмат өтөөгө чакырган кыргызча жарнамалар социалдык тармактарда тарап жатат. Анда айына 190 миң рубль жана орус жарандыгын алуу сыяктуу бир топ жеңилдиктер берилери жазылган.

Кыргызстандын мыйзамдары боюнча башка өлкөдөгү согушка катышкан жарандар кылмыш жоопкерчилигине тартылат.

Орус мыйзамдарына ылайык, кош жарандыгы бар кыргызстандыктар Орусиянын гана жараны болуп эсептелерин 23-сентябрда Кыргызстандын Москвадагы элчилиги билдирди.

Дипломатиялык өкүлчүлүк мигранттарга эгер мобилизацияга чакыруу алса, дароо элчиликке кайрылууга кеңеш берип, чет мамлекеттердин аймагындагы согуштук аракеттерге катышса жоопко тартыларын эскерткен.