Борбор Азия

2014-жылы президент Эмомали Рахмондун сунушу менен Жазык кодексине алымча-кошумчалар киргизилген. Ага ылайык, экстремисттик-террордук уюмдардын катарында жүрүп, бирок кийин андай кылганына катуу өкүнүп, мекенине кайтып келгендерге мунапыс берилиши керек. Укук коргоочулардын маалыматына караганда, өлкөдө мындай мунапыска туш болгондор кайра кармалып, камала башталган.

Садриддин Муллоев Тажикстанга быйыл февралда кайтып келген. Ал мекенинде тыюу салынган «Таблиги жамаат» диний уюмунда жүргөнүн мойнуна алып, буга өкүнөрүн билдирген. Ички иштер министрлигинде иштегендер анын кылганына өкүнүп, өзү сыяктуу «адашып» жүргөндөрдү туулган жерине кайтууга үндөгөн сөзүн, видеотасмага тартып алышкан. Атасынын айтымында Садриддинге мунапыс берилген, бирок жети айдан кийин ага кылмыш ишин козгоп, кайра камап коюшкан.

- Мен аны ТИЗОго түшкөндөн бери көрө элекмин, - деди атасы. - Кичүү уулум ал убактылуу камоочу жайда отурганда үч жолу тамак-аш жеткирип берди. Кечээ барып келгенден кийин Садриддинди Дүйшөмбүдөгү тергөө абагына которушканын айтты.

Укук коргоочу Каромат Шарипов эки жыл мурун бир нече тажикстандыкка мекенине кайтып келүүгө жардам берген. Алар өлкөдө тыюу салынган радикал уюмдарга тиешеси бар деп айыпталганы менен, бийлик аларга коопсуздук менен эркиндикти убада кылган. Бирок, Шариповдун сөзүнө караганда, анын көмөгү менен кайтып келгендердин баарын кармап, түрмөгө камашкан.

- Сырттан келе албай жүргөндөр биздин уюмга кайрылып, өздөрү суранышкан, - деди укук коргоочу. - Биз бийлик өкүлдөрү менен сүйлөштүк. Бийликтегилер бизге «өз ыктыяры менен кайтып келгендер жазага тартылбайт» деп айтышты. Анан алар кайтып келе башташты. Үйлөрүнө келишет деп күтүп атканбыз. Бирок аларды Дүйшөмбүдө учактан эле кармап кетишти.

2019-жылга чейин Тажикстанга экстремисттик-террордук уюмдардын катарында жүргөн 170тей киши кайтып келген. Алардын канчасы абакта, канчасы эркиндикте экени укук коргоочуларга белгисиз. Укук коргоочу Солижон Жураев бийлик андай маалымат бербей турганын айтты:

- Бул фактынын өзү кооптуу. Алардын ошол өлкөлөрдө согуштук операцияларга катышкан-катышпаганы да так эмес. Ал жакта өмүрү болбогондор деле ошентип айыпталып жатат. Соттор көз каранды. Прокуратуранын кысымы менен күнөөсүз адамдарды түрмөгө отургузуп жатат. Мындай фактылар көп, болбогон бир себеп таап камап атышат.

Айрым укук коргоочулардын айтымында, мекенине өз каалоосу менен кайтып келгендерге мунапыс берүү программасын бийлик өзүнө ыңгайлаштырып алган.

2019-жылы мекенине өз эрки менен кайтып келгендер тууралуу маалыматты ИИМ ушул жылдын аягында жарыялайт.

«Азаттыктын» материалдарына пикир калтырууда төмөнкү эрежелерди так сактоону өтүнөбүз: адамдын беделине шек келтирген, келекелеген, кордогон, коркутуп-үркүткөн, басмырлаган жана жек көрүүнү козуткан пикирлерди жазууга болбойт. Эрежени сактабай жазылган пикирлер жарыяланбайт.

Анда Бурмакан Молдо "ондогон жылдардан бери талыкпай өлкөнүн чек арасын кайтарып, коргоп келгени үчүн ушундай чоң даражадагы сыйлыкка татыды" деп айтылды.

Соңку кездери кытай бийлигинин Шинжаңды байырлаган улуттарга жасаган саясатына сын күчөдү. Бул аймакта миңдеген адам, алардын арасында кыргыздар менен казактар «саясий тарбия берүүчү лагерлерде» эркинен тыш кармалып турганы боюнча кабар тараган.

77 жаштагы Бурмакан Молдо Кытайдын төрагасы Си Цзиңьпиңдин колунан жогорку даражадагы мамлекеттик сыйлык алган 42 адамдын бири болду.

Анда Бурмакан Молдо 50 жылдан ашуун убакыттан бери чек араны талыкпай кайтара турганы, күнүнө 4 миң метр бийиктикте 20 чакырым жолду басары айтылды.

Чек араны кайтарган этникалык кыргыз байбиче тууралуу CCTV телеканалы чакан сюжет даярдаган.

Анда Бурмакан Молдонун небереси кытай тилинде сүйлөп, чоң энеси 19 жашынан бери чек араны кайтарып келгенин, өкмөт жана партиянын жардамы менен соңку жылдары турмуш-тиричиликтери кыйла оңолгону тууралуу кеп салган. Ал тургай телевизор да сатып алышып, күнүгө кечинде үй-бүлөсү менен чогуу-чаран CCTV телканалынын жаңылыгын үзбөй көрүшөрүн айткан.

Бурмакан Молдо өзү тууралуу берүүдө негизинен кытай бийлигине ыраазы болуп сөз сүйлөгөн.

- Небере кызымдай кезимде ооданга ат араба менен үч-төрт күндө араң барат элек. Азыр жол сыдырым болуп, бир саатка калбай бир заматта барабыз, коко-чаң болбойбуз. Мектепке балдарыбызды окутсак пул төлөбөйбүз. Ашты ошолор берет, уктатат, жаткырат. Кийимди берет, дептерди берет.

CCTV телеканалынын чакан берүүсү Бурмакан Молдо Коммунисттик партияга мүчө болуп киргенин баяндаганы менен аяктады.

"Азаттык" ушул тушта Кыргызстанда жашап жаткан кытайлык кыргыздар менен байланышканда Бурмакан Молдо тууралуу сүйлөп берүүнү каалашкан жок.

Бирок анын Кытайдын төрагасынын колунан сыйлык алганын, ал тууралуу мамлекеттик телеканал берүү даярдаганын өкмөттүн жана партиянын кызылдай пропагандасы экенин айтышты.

Кытай бийлиги Шинжаңда жашаган миңдеген адамды, анын ичинде кыргыздар менен казактарды "саясий тарбия берүүчү лагерлер" деп аталган жайларда алардын эркине каршы кармап турганы жөнүндөгү кабарлар алгач 2016-жылдан тарта тарай баштаган.

Бириккен Улуттар Уюмунун эсебинде, ушул тушта Шинжаңдагы лагерлерде бир миллиондой адам камалып турат.

Бишкекте түзүлгөн «Кытайдагы кыргыздарды колдоо» комитети мындай жайларда кеминде 50 миңдей кыргыз бар экенин айтып чыккан.

Кыргызстанда жашап жаткан бир катар шинжаңдык кыргыздар да өлкө бийлигинен Кытайда кармалып турган жакындарын бошотууга көмөктөшүүнү суранышкан.

АКШ кытай бийлигинин Шинжаңдагы мусулмандарга карата саясатын «өз элин тыптыйпыл жок кылуу аракети» деп баалаган.

Дагы караңыз

Трамп запкы көргөндөрдүн муңун укту

Кытай бийлиги болсо Шинжаңдын жашоочуларынын укугу бузулуп жатканы тууралуу дооматтарды четке кагып, саясий лагерлерди кадыресе билим берүүчү борборлор катары мүнөздөп келет.

Расмий маалыматка караганда, Шинжаңдын Кызыл-Суу Кыргыз автоном районун 160 миңге жакын кыргыз байырлайт.

Кытайлык кыргыздардын 20-30 миңге чукулу Иле Казак автоном облусунда жашайт. Бул аймакка таандык Текесте кыргыз автоном айылдары бар. Чыгыш Памир менен Хотанда да кыргыз автоном айылдары жайгашкан. Тибетке карай кетчү тоом жолдогу Шайдылда Базар айылында да кыргыздар жашайт (бул айыл Хотанга карайт). Үрүмчүдөгү кытайлык кыргыздардын саны 3 миңдин тегерегинде. Жалпысынан аймакта 202 миңден ашуун кыргыз бар.

Андан тышкары, Түндүк Кытайда (Манчжурияда) Хэйлуңжаң вилайетин фу-йү кыргыздары байырлашат. Алар Эне-Сайдан Ички Азия аркылуу көчкөн жана ишеними боюнча теңирчилик менен бакшылыкты карманышат.

«Азаттыктын» материалдарына пикир калтырууда төмөнкү эрежелерди так сактоону өтүнөбүз: адамдын беделине шек келтирген, келекелеген, кордогон, коркутуп-үркүткөн, басмырлаган жана жек көрүүнү козуткан пикирлерди жазууга болбойт. Эрежени сактабай жазылган пикирлер жарыяланбайт.