Борбор Азия

Ашгабат шаарындагы ооруканалардын биринде кардиолог болуп иштеген Камил Беларустун борбору Минск шаарында билим алып, былтыр туулган жерине кайтып келген.

Камил өзүнүн сексуалдык өзгөчөлүгү тууралуу ачык айтып, «Азаттыктын» түркмөн кызматына кайрылган алгачкы түркмөнстандык. Буга чейин да редакцияга сексуалдык азчылык өкүлдөрүнө жасалган зомбулук мамиле тууралуу маалыматтар түшүп турган. Бирок андай зомбулукка дуушар болгондор менен байланышууга мүмкүн болбогондуктан, бул маалыматтар тастыкталбай же төгүндөлбөй, жарыяланбай кала берген.

Камил «Азаттыктын» түркмөн кызматына кайрылып, ачыкка чыгуусуна Түркмөнстанда сексуалдык азчылыктын өкүлдөрүнө жасалып жаткан мамиле түрткү бергенин билдирди. Түркмөнстанда кумсалык үчүн кылмыш жоопкерчилиги каралган.

Дагы караңыз

Тажикстанда кумсалар атайын тизмеге кирди

«Азаттыктын» кабарчылары менен сүйлөшүп жатып, Камил өзү тууралуу ачык айтуу менен туура иш кылдымбы деген чочулоосун бир нече жолу билдирген. Анткени Түркмөнстанда бул үчүн анын өмүрүнө коркунуч туулушу ыктымал. Бирок акыркы убактарда болгон окуялар Камилдин ачыкка чыгуу тууралуу чечимин биротоло бекемдеген экен.

Ал журналисттер менен интернет аркылуу байланышып, өзүнүн сексуалдык ориентациясы тууралуу айтып берген видео тасма жиберип турган.

- Мен бала кезимден эле кумса экенимди билчүмүн. Бирок муну кабылдап, мойнума алуу өтө оор болду. Мен динге катуу ишенген үй-бүлөдө чоңойдум. Минскиде окуп жүргөндө өзүмдү кыйла эркин сезип, кумса экениме ынандым. 2018-жылы окуумду аяктап, мекениме кайтып келдим. Бирок дайыма Түркмөнстандан кетүүнүн жолдорун ойлоп жүрдүм. Анткени мен сыяктууларга бул жерде жашоо жок. Бул жакка келгенден кийин жалгызсырап жүрүп, интернеттен бир жигит менен тааныштым. Мен үчүн аны менен онлайн сүйлөшүү өтө жагымдуу эле. Биз жолугууну чечтик. Бирок мен мунун аягы эмне менен бүтөрүн билген эмесмин.

Камилдин айтуусунда, аны менен интернетте таанышып, сүйлөшүп жүргөн адам полиция кызматкери болуп чыккан. Ал ушундай жол менен кумсаларды кармап жүргөн экен.

- Биз кечки саат жетиде жолугабыз деп сүйлөштүк. Мен келсем ал жок экен. Телефон чалсам, келе жатканын айтты. Мен аны күткөнчө эжеме дары алайын деп, дарыканага кире калсам, артыман кадимки кийимчен эки киши кошо кирди. Алар колума кишен салып, Хитровка районундагы полиция бөлүмүнө алып барышты.

«Мени таякем куткарды, башкалар түрмөдө»

Камилди полициядан жана кылмыш жоопкерчилигинен түркмөн президентинин коопсуздук кызматында иштеген тууганы сактап калган. Бошогонго чейин Камилди полиция кызматкерлери сабап, шылдыңдашкан.

- Полиция бөлүмүнө жеткиче мени жаман сөздөр менен сөгүп, сабап барышты. Жеткенден кийин токмок күчөдү. Электрошокер колдонуп, "кумса экениңди видео камерага айт" деп мажбурлашты. Телефонумду алып, ал жактагы номурларды текшеришти. "Башка кумсалар тууралуу маалымат берсең, коё беребиз" дешти. Түнкү саат 11де телефонума туугандарым чала башташты. Телефонго полиция кызматкери жооп берип жаткан. Атам чалып, президенттин коопсуздук кызматында иштеген таякем менен чогуу келип, мени бошотуп кетишти. Мени го тууганым бошотуп алды, бирок башкалар сексуалдык ориентациясы үчүн түрмөгө түшүп жатышат.

Үйгө чейин жолду катар атам менен таякем басынта башташты. Үйгө жеткенде атам «ушундан көрө өз колум менен өлтүрүп койсом болмок» деп кыйкырды. Алар мени «үй-бүлөнү уят кылып жатасың» деп тилдеп, кийинки жумада молдого алып барып окутуп, психологго жиберишти. Аягында мени үйлөнтө турган болушту. Бул мен үчүн өлүмгө барабар эле.

Камилдин ориентациясы жөнүндө азыр анын атасы, бир туугандары жана таякеси билет. Бирок Камил кумса экенин жалпыга жарыялап, өз мисалында өлкөдө бул темада талкуу баштагысы келет. Ал муну менен Түркмөнстанда сексуалдык азчылык өкүлдөрүнө мамилени өзгөртүү зарылчылыгы бар экенин айткысы келет.

- Мен кумсамын. Муну ар дайым билчүмүн. Мурда кыйналсам, кийинчерээк ага ынандым. Мен башка адамдардан эч кандай айырмам жок. Бирок айланамдагы адамдардын мага мамилеси кыйнап келет. Өзгөчө жакындарым түшүнбөгөнү жаман болууда. Ошондуктан мен да адам экенимди баары билишин, туугандарым да билишин каалайм. Балким алар ошондо гана мен сыяктууларды түшүнүп, ойдон чыгарылган салттардан баш тартышар.

Качууга аракет

Камил быйыл февраль айында Түркияга качып кеткен. Бирок аны атасы жалдаган кишилер таап, кайтарып келишкен.

«Туугандарым мен үйлөнө турган кызды табышканда «бара-бара көнүп кетем го» деп ойлодум. Тойго даярдык башталган кезде мен кызды бактысыз кылгым келбеди. Башка жолдорду издей баштадым» деген Камил эл аралык уюмдарга кайрылууну чечет.

- Мен январь айында ЕККУнун Ашгабаттагы кеңсесине келдим. Ал жерден мени менен жергиликтүү түркмөн улутундагы кызматкер сүйлөштү. Менин кумса экенимди укканда анын өңү өзгөрүп, орой мамиле кыла баштады. Бул үчүн Түркмөнстанда кылмыш жоопкерчилиги бар экенин эскертип, «түрмөдө отурбаганың үчүн ыраазы болушуң керек» деп айтты.

«Азаттыктын» кабарчылары эл аралык уюмдун сайтындагы телефондор аркылуу ЕККУнун Ашгабаттагы кеңсесине байланышууга аракет кылышкан. Бирок сайттагы телефондор иштебей турганы анык болду.

Эл аралык уюмга кайрылуусунан да натыйжа чыкпаган Камил өлкөдөн кетүүнү чечип, Түркияга сапар алат.

- 18-февралда мен Түркияга учуп кеттим. Ал жакта Бириккен Улуттар Уюмунун качкындар бөлүмүнө кайрылсам дегем. Мен кеткендин эртеси күнү атам менен таякем Түркиядан бирөөнү жалдашыптыр. Дурдымырат Аннаев деген киши мени таап, коркутуп-үркүтүп, аэропортко алып келип, учакка салып жиберди. Атам телефондон «жөн эле сүйлөшөбүз, кааласаң кайтып кете бересиң» деген. Ага ишенип, 20-февралда Ашгабатка келдим.

Камилдин айтуусунда Аннаев деген адамдын түркмөн элчилиги менен байланышы болушу мүмкүн. Түркмөнстанга баргандан кийин туугандары аны өлкөдөн чыга албай турган кылып коюшкан.

«Эркиндик болот деген үмүтүм бар»

Камил «Азаттыктын» кабарчылары менен сүйлөшүп, өзү жөнүндө ачык айтып чыгуу тууралуу бир чечимге келгиче аны президенттин коопсуздук бөлүмүндө иштеген таякеси «тарбиялап коюу» үчүн бир нече жолу сабаган. Буга Камилдин үйлөнө турган кызга өзүнүн кумса экенин ачык айтып салганы себеп болгон.

Камилдин акыркы маалыматтарынын биринде: «Менде качандыр бир кезде эркиндик болот деп үмүттөнөм. Андай болбосо, менин тарыхым мен сыяктуулардын эркин болушу үчүн биринчи кадам болуп берсин. Бул маселени токтотпой айта берүү керек. Эгер мен дайынсыз жоголуп кетсем, мен тууралуу айта жүргүлө. Таякем баарын жокко чыгарууга аракет кылат, ал мени сабап туруп, кызга да мен жазган эмесмин деп айттырып алды. Сиздерге да кабарлаган мен эмес деп коюшу мүмкүн. Ошондуктан, бул жазууларды сактап койгула. Мындан кийин мен башкача сүйлөсөм, аны басым алдында айтты деп түшүнгүлө. Мен жөнүндө элге жарыя кылгыла» деп жазылган.

«Азаттыктын» түркмөн кызматына сексуалдык азчылык өкүлдөрүнө карата адамгерчиликсиз мамиле, зомбулук жасалганы тууралуу маалыматтар көп келип түшөт. Бирок ачык кайрылган эч ким болбогондуктан, алар жарыя кылынбай келген.

Түркмөнстан кумсалык үчүн кылмыш жоопкерчилиги каралган 60 чакты өлкөлөрдүн катарында. Мурунку союзга караган республикалардын ичинен Өзбекстанда да кумсалык мыйзам боюнча кылмыш жоопкерчилигине тартылат.

«Азаттыктын» материалдарына пикир калтырууда төмөнкү эрежелерди так сактоону өтүнөбүз: адамдын беделине шек келтирген, келекелеген, кордогон, коркутуп-үркүткөн, басмырлаган жана жек көрүүнү козуткан пикирлерди жазууга болбойт. Эрежени сактабай жазылган пикирлер жарыяланбайт.

Тажикстандын президенти Эмомали Рахмон 25-октябрда оор эмес кылмыш кылып абакта отурган жана ушул тапта иши сотто каралып жаткан 20 миңден ашуун адамга мунапыс жарыялаган мыйзамга кол койду.

Өлкөдө 6-ноябрда белгилене турган Баш мыйзамдын 25 жылдыгына арналган мунапыстын мыйзам долбоору он күн мурда парламентке киргизилген.

Президенттик демилге менен депутаттарды башкы прокурор Юсуф Рахмон тааныштырган.

Өлкө башчынын басма сөз кызматы билдиргендей, кабыл алынган мыйзамга ылайык мамлекеттик органдар эки ай ичинде мунапысты ишке ашырып, президентке отчет тапшырышы керек. Бийлик түрмөдө отуруп чыккандар кайрадан мыйзам бузуудан чочулап, коомго көбүрөөк пайда алып келет деп эсептейт.

Расмий маалыматка ылайык мунапыс оор эмес кылмыш үчүн абакта отурган, ушул тапта иши сотто каралып жаткан 20 миңден ашуун адамга жарыяланат.

Учурда коомдук түзөтүүчү иштерди аткарууга милдеттендирилген 4,5 миң киши да жеңилдик алат.

Башкы прокурор Юсуф Рахмон мындан тышкары түрмөдө 12 жылдан ашык жаза өтөгөн аялдар, ошондой эле өспүрүмдөр мунапыска туш болорун билдирди.

- Мыйзамга ылайык абактарда отурган 300 аялдын 165и, ошондой эле тарбиялоочу жайлардагы 75 өспүрүмдүн 58си бошотулат, - деди Юсуф Рахмон.

Буга кошумча жашы 55тен өткөн эркектер, майыптар, оорукчандар, өлкөдө жана чет жакта согушка катышкандар менен Чернобыль алааматынан жабыр тарткандарга мунапыс берилет. 9 миңге жакын кишинин жаза мөөнөтү кыскартылат.

Анткен менен тажик абактарында кылмыш иштерге айыпталып, бирок, күнөөнү моюнга албай отурган саясий туткундар мунапыска туш илинбейт.

Мисалы, «Ислам кайра жаралуу» партиясынын мүчөлөрүнүн укугун коргогону үчүн Тажикстанда 28 жылга кесилген Бузургмехр Ёров эркиндикке чыгарылбайт.

- Мунапыс боюнча мыйзамга ылайык күнөөсүн мойнуна алгандар бошотулушу керек. Соттолгон адам күнөөнү мойнуна албаса, бирок, сот өкүмү чыккан болсо, ал адамга мунапыс жарыяланбайт, - деп түшүндүрдү адвокат Абдукаюм Юсуфов.

Мындан тышкары өмүрү өткүчө абакка кесилгендер, экстремизм жана терроризмге айыпталгандар, мурда мунапыска илинип абактан чыгып, кайра кылмышка баргандарга жеңилдик берилбейт.

Бирок Интернеттеги активдүүлүгү үчүн экстремисттик идеяларды колдогон деп мурда соттолгондордун абактан чыгууга мүмкүнчүлүгү бар.

2017-жылы жайында тажик парламенти «оперативдүү издөөчүлүк ишмердүүлүк боюнча» мыйзамга өзгөртүү киргизип, укук коргоо органдарына жарандардын Интернеттеги активдүүлүгүн текшерүүгө укук берип койгон. Андан кийин социалдык тармактарда экстремисттик мүнөздөгү макала, видеолорго «лайк»/ «класс» баскан деп, башкача айтканда, экстремисттик уюмдарды колдогон деп Тажикстанда 500дөй адам ар кандай мөөнөткө абакка кесилген.

Парламент депутаты Бахтовар Сафаров эми бул мунапыстын алкагында «мындай кокустан адашкандар» абактан бошотуларын айтты:

- Алардын көбү Кылмыш- жаза кодексинин 307-беренесинин 3-пункту боюнча сот ишмердүүлүгүнө тыюу салган саясий партиялардын, коомдук жана диний уюмдардын, ошондой эле экстремисттик топтордун ишмердүүлүгүнө катышууга айыпталып, жазага тартылган. Мындай кылмышка беш жылдан жети жылга чейин абакка кесүү жазасы каралган.

Эгемендик жылдарында Тажикстанда он беш жолу мунапыс жарыяланган. Өлкөдө сотто акталып чыккандар дээрлик жокко эсе болгондуктан, ар бир үч жылда эле абактар толуп кетет. Акыркы жолу мунапыс 2016-жылы берилип, анда 12 миң адам жеңилдик алган.

Буга чейин болуп көрбөгөндөй мунапыс Дүйшөмбүнүн дүйнөдөгү кадыр-баркын көтөрөт дегендер да бар.

- Биринчиден, биз айтып келген сөзүбүздү иш менен көрсөтөбүз. Демократиялык, укуктук, гумандуу өлкөбүз, мыйзамдарыбызда кылмыштык жоопкерчиликтерди кыскартабыз. Муну менен коомдун саясий жашоосунда да кылмыштарды азайтабыз. Экинчиден, алардын арасында ар кандай кесипке ээ адамдар бар, алар да жакшы иштеген. Буга кошумча, өкмөттүн чыгымдары азаят, - деди саясат таануучу Сайфулло Сафаров.

Тажик бийлиги бул мунапыстан кийин абактар бошоп, өкмөттүк чыгымдар кыскарат деген үмүттө. Коңшу өлкөдө абактагылардын ар бирине күнүнө бир доллардан бөлүнөт. Бирок чыгымдарды жалпы эсептей келгенде өкмөттүн капчыгына жүк келтирчүдөй.

Бир жылдан бери тажик абактарында -ызы-чуу да токтобой келет. Быйыл июлда Согди облусунда фургондо абак которуп бараткан 14 соттолуучу каза тапкан. Анда алар нанга ууланганы айтылган. Майда Вахдат шаарындагы колонияда тополоң чыгып, 32 адам каза болгон. Анын 29у абакта кармалгандар, үчөө түрмө кызматкери болгон. Былтыр ноябрда Хожент түрмөсүндөгү тополоңду басуу учурунда 21 соттолуучу өлгөн. Эки абак кызматкери каза таап, дагы бешөө жараат алган.

Абактарды иликтеген эл аралык борбордун - ICPS маалыматы боюнча Тажикстанда 9,5 миңдей адам түрмөдө жатат. Чөлкөмдө камактагы адамдардын саны боюнча Өзбекстан алдыда, Ташкенттин абактарында 44 миңге жакын адам бар. Ал эми Кыргызстанда 10, 5 миңдей адам абакта.

«Азаттыктын» материалдарына пикир калтырууда төмөнкү эрежелерди так сактоону өтүнөбүз: адамдын беделине шек келтирген, келекелеген, кордогон, коркутуп-үркүткөн, басмырлаган жана жек көрүүнү козуткан пикирлерди жазууга болбойт. Эрежени сактабай жазылган пикирлер жарыяланбайт.