Экономика

Жогорку Кеңеш 9-мартта Министрлер кабинети сунуштаган "Центерра Голд" менен келишимдин шарттары боюнча долбоорун жабык карап, колдоп берди. Бирок анда кандай маселе камтылганы азырынча белгисиз. Өкмөт буга байланыштуу расмий комментарий бере элек. Депутаттар дагы документ "жашыруун" деген белги менен келгенин айтып, кандайдыр бир маалымат берүүдөн баш тартышты.

Жыл башында канадалык "Центерра Голд" компаниясы Кумтөр кенин Кыргызстанга биротоло өткөрүп берүү шарттарын атаган. Анда Бишкек өз акцияларынан, экологиялык доолорунан жана башка нерселеринен баш тартышы керектиги жазылган.

Дагы караңыз

"Центерра” Кумтөрдөн чыгып кетүү шарттарын жарыялады

Парламентте Кумтөр тууралуу келишимдин шарттарынын долбоорун кароо сунушун президенттин жана Министрлер кабинетинин Жогорку Кеңештеги өкүлү Алмасбек Абытов киргизди. Ал ошондой эле документ жабык каралышы керектигин айтты.

Жогорку Кеңештин түштөн кийинки жыйынына президент Садыр Жапаров жаңы дайындалган өкмөт мүчөлөрүнүн ант берүү аземине келгенде депутаттарга Кумтөр тууралуу келишимди колдоп бергени үчүн ыраазычылык билдирди.

"Дүйнөлүк экономикалык агым, баалардын өсүү темпи, биздин сындашып, акыйлашып отурганыбызга карабайт. Амбицияларыбызды жыйыштырып, оппозиция, позиция дебей бул сыноодон татыктуу өтүү үчүн колдон келгендин баарын ыкчам түрдө ишке ашыруубуз - мезгил талабы. Мына бүгүн Кумтөр маселесин колдоп бердиңиздер. Терең ыраазычылык билдирем. Алдыда дагы бир топ орчундуу маселелер, мамлекетибизди экономикалык кризистен чыгарып кетүү үчүн эң чоң долбоорлор болот, аларды дагы сиздерге алып келебиз".

Жыйынга Министрлер кабинетинин төрагасы Акылбек Жапаров баштаган жетекчилер катышты. Өкмөт азырынча документтин чоо-жайы тууралуу маалымат бере элек.

Бир катар депутаттар долбоор "жашыруун" деген белги менен келгенин жүйө кылып, маалымат берүүдөн баш тартышты. Депутат Балбак Түлөбаев Кумтөр маселесинде өкмөт менен парламент мунасага келгенин учкай айтып берди.

"Бул маселеде Жогорку Кеңеш өкмөттүн жанында, өкмөт менен бир болду. Кумтөр маселесинде биз бүгүн мыйзам чыгаруу органы аткаруу бийлиги менен чогуу деп айттык. Мен азыр кээ бир нерселерди айта албайм, ал жашыруун. Бирок биз аткаруу бийлигинин Кумтөрдү 100% өзүнө алуу чечимин толугу менен колдоп, анын жанында болдук. Кээ бир нерселер бар эми, аны азыр айтканга болбойт. Аны өкмөт иштеши керек. Жакын арада, буюрса, бул кыргыз элинин пайдасына чечилет. Аны өкмөт түшүндүрөт го".

Дагы караңыз

Акаеванын туугандары илешкен Кумтөр чыры

Ушул айдын башында канадалык "Центерра Голд" (Centerra Gold Inc.) компаниясы Кумтөр кенин Кыргызстанга биротоло өткөрүп берүү шарттарын атаган эле. Анда Бишкек өз акцияларынан, экологиялык доолорунан жана башка нерселеринен баш тартышы керектиги жазылган.

Мурдагы биринчи вице-премьер-министр Аалы Карашев эң ириде бул мунасада улуттук кызыкчылык эске алынышы керектигин айтты.

"Тоо-кен улуттук байлык болгондон кийин кыргыз элинин кызыкчылыгы эске алынышы керек. Экинчиден, экологиялык, айлана-чөйрөнү коргоо сөзсүз түрдө эске алынышы зарыл. Бизде мисалы өмүр бою, түбөлүккө кала турган калдыктар бар да. Азыр деле ошол уран калдыктары менен күрөшүп жатпайбызбы. Ал эми үчүнчүсү, албетте экономикалык жагы. Канча акча алып келет, дагы канча кошумча кирешебиз көбөйөт, ошолор каралышы керек".

Садыр Жапаров жыл башында Кумтөр алтын кенине барган учурда "Центерра Голд" компаниясы менен “сүйлөшүү жараянында жакшы жылыштар бар экендигин” айткан. Анын администрациясы ошол сапарда “тараптар башка нерселер менен катар “Кумтөр Голд Компани” ишканасын толугу менен Кыргызстанга өткөрүп берүүнү камтыган тынчтык келишимин талкуулоону жыйынтыктап жатканы” белгиленген.

Дагы караңыз

Кыргызстан ири кендерди өзү иштетүүгө бел байлады

“Центерра Голд” компаниясы башкарып келген Кумтөр кенин кыргыз өкмөтү былтыр май айында өз карамагына алган. Буга компания экологиялык эбегейсиз чыгым келтиргени жана ири суммада салыктарды төлөбөй келгени негиз катары көрсөтүлгөн.

“Центерра Голд" компаниясы бул айыптоолорго макул болбой, Кыргызстандын бийлигин Стокгольмдогу Эл аралык арбитражга жана Нью-Йорктогу банкроттуулук боюнча сотко берген. Андагы соттук териштирүүлөр азыр да уланууда. Бирок тараптар талашты тынчтык жолу менен да чечүүгө аракет кылып келишкен.

Жогорку Кеңештин төрагасынын мурдагы орун басары Кубанычбек Исабековдун пикиринде, кыргыз тарап "Центерранын" шарттарына макул болсо, утулат.

"Мен бул иштердин тынчтык менен бүткөнүн колдоор элем. Бирок канадалыктар койгон шарттардын баарына макул болсок, анда менде бир катар суроолор пайда болот. Биринчиси, акция баа болуп турганда ал 1,5 миллиард долларды түзчү. Бүгүнкү күндөгү баасы деле жок дегенде 750 милион доллар болот. Биз андан кол жууганы турабыз. Акциялардын баарынан кол жууп жатканда биздин Кумтөрдүн эсебинен капитализацияга деп алынган башка алтын кендеринен дагы кол жууп жатабыз. Лондондо рекультивациялык фонд бар, биз андан дагы кол жууп жатабыз. Аны Кыргызстанга ким алып келет, эмне үчүн ал Улуттук банкка которулган жок? Экологиябыз талкаланса, ошону калыбына келтире турган рекультивациялык фонд да".

Дагы караңыз

Кумтөр: Жапаровдун билдирүүсү, кылмыш иштеринин чоо-жайы

Акылбек Жапаров төрагалык кылган мамлекеттик комиссия былтыр жазда "Центерра Голд" Кыргызстанга салык жана экологиялык санкция түрүндө 4 миллиард 252 миллион доллар төлөшү керек деген бүтүм чыгарган.

Андан сырткары Бишкектин Октябрь райондук соту канадалык компанияны Кыргызстандын экология мыйзамдарын бузганы үчүн мамлекетке 261 миллиард 719 миллион 674 миң сом кенемте төлөп берүүгө милдеттендирген.

Эгер Бишкек "Центерранын" шарттарына көнсө, бул доосунан дагы баш тартат.

Министрлер кабинети 2022-жылы өлкөдөгү ирригация тармагын жакшыртууга 1 миллиард сом бөлдү. Айыл чарба министрлигинин Суу ресурстары мамлекеттик агенттигинин маалыматына ылайык, ирригациялык системалардын начарлашынан улам сугат иштеринде ири көлөмдөгү суу коромжуга учурап келет.

"Суу быйыл дагы нормадан аз болот"

Өткөн жылы Борбор Азияда кургакчылык болуп, сугат суу тартыштыгы Кыргызстандын айыл чарбасына кесепетин тийгизди. Дыйкандар жылдагыдай түшүм албай, мээнети талаада калганына даттанган.

Маселен, Улуттук статистика комитетинин эсебинде, буудайдын түшүмү 45,5%, арпаныкы 55,2%, картөшкөнүкү 10,1%, бакча өсүмдүктөрүнүкү 6,7%, мөмө -жемиштики 6,5% жана жашылчаныкы 2,4% кыскарган.

Божомолго ылайык, быйыл дагы талаптагыдай суу болбой калышы мүмкүн. Чүйдө өткөн жылга салыштырмалуу 15 пайыз кар көп түшкөнү менен белгилүү чекке жеткен жок. Ошондуктан кайрадан суу таңкыс болушу мүмкүн дейт Суу ресурстары мамлекеттик агенттигинин директору Алмаз Сокеев.

“Бизде нымдуулук жана агын суулар боюнча алдын ала божомол бар. Былтыркыга салыштырмалуу 15-20 пайыз жакшы болот. Бирок, баары бир нормадан аз болот. Ошого быйыл каражат эрте бөлүндү. Ноябрда 100 млн. сом бөлүнгөн. Жалпысынан чоң-кичине болуп 900 чакырым каналдарды тазалайбыз. 300 чакырым оңдоп-түзөөдөн өтөт. Албетте, 28 миң чакырым суу арык менен жетет. Каналдар бетондолбой калган. Сууну жеткирүүдөгү жоготууларды кыскартуу үчүн жаңы ыкмалар да каралууда. Суу бөлүштүрүүчү жерлерди автоматташтыруу аракеттери жүрүп жатат. Кайсыл жерге канча суу керек, канча суу келип жатат баарын анализдеп, тактап жатабыз”.

Алдын алуу чаралары дегенде, сугат сууну тескөөчү бассейндер курулуп, Чоң Чүй каналынын бир топ бөлүгү казылып, жер астынан суу тартуучу насостор иштетилмей болууда.

Кырдаалдан кантип чыгабыз?

Өткөн жылы Кыргызстандын бардык аймагында суу тартыш болду. Бул көйгөй айрыкча эл жыш, дыйканчылык иштерин эрте баштаган Чүй өрөөнүндө катуу байкалды.

Кургакчылыктын айынан чөп жакшы чыкпай, эгин талаалары кургап, мөмө-жемиш бышпай, малга тоют камдоо чоң көйгөйгө айланган.

Коопсуздук кеңешинин жыйынында бул маселе каралып, президент Жапаров "дыйкандар ызы-чуу сала баштаганда гана ишке кириштиңер", - деп айыл чарба министрине, Чүй облусундагы өкмөттүн ыйгарым укуктуу өкүлүнө, Суу чарба кызматынын директоруна сөгүш жарыялаган.

Быйыл болсо ирригация тармагын жакшыртуу үчүн бөлүнгөн мамлекеттик каражаттын бир бөлүгү Чүй аймагындагы сугат суу тартыштыгын чечүүгө жумшалганы турат.

Москва районундагы Ак-Суу айыл аймагына декадалык ирээтке салуу бассейнин куруу зарыл дейт айыл аймагынын башчысы Алтынбек Курманалиев.

“Эки жылдан бери кургакчылыкты аябай сезип жатабыз. Түшүм начар болгондо дыйкандарыбыздын да колу сууп калат экен. Өткөн жылы жерибизди сугарып жетишпей калдык. Сугат суу өтө тартыш, анын айынан түшүм начар болду. Ошондуктан Ак-Суу дарыясына декадалык ирээтке салуу бассейнин куруу өтө зарыл болуп турат. Долбоор даярдалып, жер тилкесин да ажыратып койдук. Эми ишке ашып кетсин деп турабыз. Долбоор ишке ашса, 6 миң гектардай аянтка суу жеткирүү иши жакшырып, эки жүз гектар кайрак жерибизди суулуу жерге өткөрүп алабыз да. Быйыл да суу тартыш болот деп жатышат. Ошонун алдын алуу чараларын карап жатабыз. Арык менен каналардарды тазалап, жыртык-тешигин жамап дегендей”.

Ак-Суу дарыясына сууну жөнгө салуучу бассейин куруу үчүн 700 млн. сомдон ашык каражат Кытай грантынан каралмай болуп жатат.

Кыргызстанда быйылкы жайда кургакчылык болуп, суу таңкыстыгы жаралды. Эң көп суу тартыштыгы Чүй аймагында байкалды. Айрым эксперттер Чүй өрөөнүнүн экологиялык кырсыктын жана экоциддин аймагы катары эсептөөдө.

Ал эми Панфилов району эң четки аймак болгондуктан узундугу 100 чакырымга жеткен Чоң Чүй каналынан суунун жетиши абдан кыйын дейт жергиликтүүлөр. Айрыкча, Казакстан менен чектеш Чалдыбар айыл аймагында сугат суу маселеси оор. Айыл аймакта 13 миң гектардай айдоо аянты бар. Союз мезгилинде иштеп турган жер астындагы сууну тартуучу 12 насос бир топ жылдан бери каралбай калган. Быйылкы жылы казынадан каралган каражаттын эсебинен баарына электр чубалгылары кайрадан тартылды. Ага ылайык, сууну 200 метрге чейинки тереңдиктен алуу иши сугат башталганга чейин жанданышы керек.

Панфилов райондук суу чарба башкармалыгынын жетекчиси Тимур Акматов быйылкы жылга казынадан 20 млн. сомдой каражат бөлүнүп суу тартышыгын чечүү аракети жүрүп жатканын айтты.

"1995-жылдардан баштап эле бул суу насостору каралбай, иштебей калган. Анан бул тарап каналдын эң акыры аймагы болгондуктан суунун келиши да оор. Азыр канал тазалоо иши да жүрүп жатат. Мындан тышкары бул Чалдыбарда Тереңдиктен иштеген 12 насосту кайра иштетип баштадык. Линияларды тартып, зарыл оңдоп-түзөөлөр өткөрүлдү. Ушу аймактагы суу тартыштыгын чечүү үчүн быйыл жакшы аракет жатат. Антпесе акыркы учурда суу таңкыстыгы катуу сезилип жатпайбы”.

Ошондой эле суу бөлүштүрүүдөгү алешемдиктерди жоюш үчүн Чүйдүн төрт районунда пилоттук долбоор катары суу пайдалануучулар бирикмелерин жоюу да каралды.

Кыргызстанда суу пайдалануунун жалпы кɵлɵмү жылына 10-12 млрд. метр кубга жетет. Сууну жеткирүүдɵгү жоготуулар 2 млрд. метр кубдан ашаары айтылып жүрөт. Өлкөдө 800 миң гектардай айдоо аянты бар.