Экономика

Туруктуу экономикалык өнүгүүгө жетишүү, жакырчылыкты жоюу – кыргыз өкмөтүнүн учурдагы стратегиялык максатына айланууда. Анын себеп-жөнү деле белгилүү. Эларалык каржы уюмдарынын кедей өлкөлөргө деп бөлүнчү көмөгү экономикалык туруктуу өнүгүү жана жакырчылыкты жоюуга жетишүү шарты менен берилет.

Кыргыз өкмөтү жарым жыл ичинде инфляция деңгээлин 1% ашырган жок. Аны жарым жылдыктын жыйынтыгы чыгарыла электе Улуттук банк төрагасы Улан Сарбанов озунуп маалымдаган.

- Жөнөкөй тил менен айтканда, инфляция быйылкы беш айдын ичинде болжол менен 0,8% түздү. Муну Улуттук статистика комитети да ырастады. Башкача айткандa, май айында инфляция 0,1% түштү. Муну кантип мүнөздөөгө болот? Биринчиси, керектөө баасынын түшүшү, жашылча-жемиштердин 10% арзан сатыла баштагандыгы.

Улан Сарбановдун айтымында, жашыл-жемиштердин баасы адатта август-сентябрь айларында төмөндөчү, бул ирет кыйла эрте - май айында баа түштү. Улуттук банк төрагасынын ырасташынча, инфляция беш ай ичинде Орусияда 5,1%, Казакстанда 2,1% түзгөн.

Каржы министри Болот Абилдаевдин ырасташынча, ириде макроэкономикалык туруктуулукту кармап туруш керек.

- Себеп дегенде, биринчи иретте мүмкүн болушунча макроэкономикадагы туруктуулукту кармап туруш керек. Экинчиси – тышкы карыздарыбыз.

Эларалык валюта корунун миссия жетекчиси Тапио Саавалайнен Кыргызстандын тышкы карыздарынын айрымдарынын кечилиши, калгандарынын төлөө мөөнөтүнүн артка жылдырылышы экономикалык өнүгүш арымына жараша чечилчү маселе.

- Кыргызстандын жалпы карызы 1,8 миллиард долларды түзөт. Эларалык валюта кору алдындагы карызы 200 – 220 миллиондун тегерегиндеги акча, - дейт Тапио Саавалайнен.

Өкмөт өзгөчө үмүт арткан ыкчам экономикалык өнүгүшкө жетишүүнүн артында кандай маселелер катылып турат? Жалалабад коммерция-экономика институтунун деканы, илимпоз Сатыбалды Өмүрзаковдун ырасташынча, экономикалык өнүгүш көрсөткүчтөрүн эки жагынан кароо керек.

- Биринчи жагы мындай. Ички дүң продуктунун өсүшү үчүн эң биринчи кезекте өндүрүштө, өнөр жайда ошол пахтаны өстүрүп, аны кайра иштетип, андан соң пахтаны ошол эле жерден кездемеге айландырып, даяр кийим тигип, материалга айлантып, анын сатса – ошондо ИДП көбөйгөн болот. Мен өндүрүш жагын белгилеп атам. Биз ИДП жылдан-жылга мынча пайыз көбөйдү деп айтып атабыз. Анткен менен салык чогултуу көбөйбөй жатат. Ошого жараша өкмөттүн бюджетине акча түшүш керек. Киреше көбөйгөн сайын бюджетте иштегендердин айлыгы көбөйүшү керек. Мына, он жылдан ашып баратат. Минималдык айлык акы 100 сом бойдон калууда. Бул керек болсо бир күндүк эмес, түшкү тамакка кетчү акча. Ушунун өзү эле экономиканын өнүкпөй жатканын айгинелөөчү көрсөткүч.

Азырынча бул жаатта аткарылган иштерге караганда алдыда жасалчу милдеттер арбын.

Азия өнүгүү банкынын Кыргызстандагы өкүлчүлүгүнүн директору М.Ашраф Маликтин айтымында, банк алдыдагы 2 жыл ичинде жылына 40 млн. доллар акча бөлөт. Ал 2005-2006 жылдар ичинде жалпы суммасы 80 млн. доллар турган 5 долбоорду каржылайт. Банк 4 тармакка - айыл чарбасына, финансы секторуна, бажы кызматына жана билим берүү тармагына артыкчылык берүү зарыл деп эсептеп, акчалардын көбүн ошол тармактарга бөлгөн. Бирок Кыргызстандын каржы министри Болот Абилдаев Азия банкы каржылай турган долбоорлордун ичинен Ош-Иркештам-Сарыташ жолун маанилүү деп, өзгөчө бөлүп көрсөттү:

- Бир чоң долбоор башталып жатат. Бул - Азия менен Европаны байланыштыра турган Кыргызстан аркылуу кеткен Ош –Иркештам- Сарыташ жолу. Бул долбоор 66 млн. долларды түзөт. Күздө долбоордун биринчи фазасы башталат. Мен бул жол салынса Кыргызстанга жакшы болор эле деп ойлойм - деди Болот Абильдаев биз менен болгон маегинде.

М. Ашраф Маликтин айтымында, Азия банкы өзүнүн май айындагы отрурумунда 7 млрд доллардан турган жаңы фонд түзүп, ага 5 өлкөнү, анын ичинде Кыргызстанды киргизди. Бул фонддун акчалары жеңилдетилген шартта берилет:

- Азия банкынын мүчөлөрүнө бул фонддон акча бөлүүнүн шарттары өлкөнүн өзгөчөлүгүнө, өлкөдөгү экономикалык абалга, Азия банкынын долбоорлор портфелине, долбоордун өзүнүн өзгөчөлүгүнө жараша болот. Ал эми Кыргызстан жөнүндө айта турган болсок, грант-элемент 50% чейин түзүшү мүмкүн, – деди М. Ашраф Малик.

Бирок ал фонд жаңы түзүлүп, анын эережелери иштелип чыга элек деп, Кыргызстанга берилчү жалпы акчанын канчасы грант болорун айткан жок.

Азия өнүгүү банкы Кыргызстан менен 1994-жылдан бери иштешип келет. Өткөн 11 жылдын ичинде ал 22 долбоорду каржылап, баардыгы болуп 535 млн. доллар кредит берген. Андан тышкары 31 млн. доллар техникалык жардам көрсөткөн. Коомчулукта «эл аралык финансы уюмдарынын акчалары өлкөгө пайда келтирген жок, бул Кыргызстандын тышкы карызынын өсүшүнө гана алып келди» деген пикир көп айтылат. Муну өкмөт да моюнга алып, ал азыр мамлекеттин гарантиясы менен алынуучу кредиттерди азайтуу саясатын жүргүзө баштады.

.- Мамлекеттик карызды кыскартуу максатында тыштан акча алууну токтотуу зарыл. Ошол эле мезгилде приориететтүү долбоорлорду тандап алып, бул кадамдын экономикалык өнүгүүгө тийгизген терс таасирин азайтуу керек , - деген болчу каржы министрлигинин башкармалыгыны жетекчиси Санжар Муканбетов өкмөттүн бир отурумунда.

Бирок Азия банкынын өкүлчүлүгү банк каржылаган долбоорлордун бири калбай баардыгы натыйжалуу болду деп эсептейт:

- Биз Кыргызстанда ишке ашырган долбоордун баары абдан ийгиликтүү болду. Мисалы, автомобил жолдоруна жана билим берүү тармагына байланыштуу долбоорлор натыйжалуу болду. Ага андан тышкары финансы секторуна байланыштуу долбоорлорду да кошсо болот. Алардын натыйжасын силер өз көз көзүңөр менен көрө аласыздар. Бишкек-Ош жолуна барсаңар, ал жол бул жерде жашаган эл менен ал жолдун жээгинде жашаган адамдардын күнүмдүк турмушуна кандай өзгөрүүлөр алып келгенин байкайт элеңер, - деди М. Ашраф Малик.

Мындай ойду каржы министри Болот Абилдаев да жактайт:

- Биз Азия өнүгүү банкын эң чоң донор деп эсептейбиз. Ал банк биз көз карандылык алгандан бери жардам берип келе жатат. Жардам бергенде да, айыл чарбасы, саламаттык сактоо, транспорт, билим берүү өндүү биз үчүн маанилүү тармактарга жардам берип жатат, – деди Болот Абилдаев.