Экономика

Жогорку Кенештин депутаты Турдакун Усубалиев сыртка кетип жаткан сууну сатуу тууралуу демилге көтөрүп, суу обьектилерин, суу курулуштарын мамлекет аралык пайдалануу жөнүндө атайын мыйзам долбоорун иштеп чыккан. Ал мыйзам палата тарабынан 2001-жылы кабыл алынган. Мыйзамда «суу - товар, аны сатуу керек», деген сөздөр айтылган менен, анда аны сатуунун жолдору так иштелип чыккан эмес. Мыйзамда негизинен «суу ресурстарын калыптандырууга кеткен чыгымдарды аны пайдаланган чет өлкөлөр да тең көтөрүшү керек» деген адилет маселе коюлат. Бирок бул мыйзам азыркыга чейин аткарылбай жатат. Токтогул суу сактагычында өндүрүлүп, суусу менен берилип жаткан электр энергиянын акысын эске албаганда, Казакстан менен Өзбекстан Кыргызстанга бул үчүн бир да тыйын бере элек. Совет мезгилинде сууну бекер алып көнүп калган кошуналар, суу жөнүндө сөз болсо эле, безге сайгандай так секирип кетишет. Суу чарба департаментинин директорунун орун басары Кадыкбек Бейшекеевдин айтымында, Казакстан менен Өзбекстандын жетекчилери суу ресурстарын түзүүгө кеткен чыгымдарды биргелешип каржылоо зарылчылдыгын түшүнүп, акыркы мезгилде буга көнүп барат. Өткөн айда Таджикстандагы Борбордук Азия мамлекеттеринин жолугушуусунда Өзбек президенти Ислам Каримов жана Казак президенти Нурсултан Назарбаев бул тууралуу ниет билдирген документке кол коюшкан. Бирок алар дагы эле сууну сатуу жөнундо сөздү укккусу келишпейт. Жолугушуудан кийин өткөрүлгөн пресс-конференцияда алар суу сатуу маселеси тууралуу кескин сын айтышкан.

Кадыкбек Бейшекеев кошуна өлкөлөр менен сүйлөшүүлөр оор жүрүп жатканын белгилейт. Анын айтымында, Дүйшөмбү шаарындагы окуя сүйлөшүүлөрдүн бир топ татаалданышына алып келди. Анткени президенттер аталган документке кол койгондон кийин ал өлкөлөрдүн өкүлдөрү менен маселени чечүүгө жакшы жол ачылмак. Бирок И. Каримов менен Н. Назарбаевдин кескин айткан сөзү алардын тарткынчыктоосуна түрткү болду. Кадыкбек Бейшекеев «мындай оор проблеманы дипломатиялык жол менен акырындап чечүү керек», дейт.

Азыр ар бир дарыя боюнча мамлекет аралык комиссия түзүлдү. Чүй, Талас дарыялары боюнча Кыргызстандын комиссиясын вице-премьер Курманбек Осмонов жетектейт. Нарын дарыясы боюнча комиссия мурда эле түзүлүп, иштеп келген. Эми Нарындын сол жана оң тарабындагы майда дарыялар деп, дагы 2 комиссия түзүлгөнү жатат. Комиссиялар суу ресурстарын пайдаланууга кеткен чыгымдарды тактап, алган суунун көлөмүнө жараша ар бир мамлекеттин каржылоодогу үлүшүн аныктоого тийиш. Мындай ишти азыр жалгыз гана Чүй, Талас дарыялары боюнча түзүлгөн комиссия акырына чыкты. Калгандары өз ишин бүтө элек.

Мамлекет аралык маанидеги суу ресурстарын пайдаланууда Таджикстандын позициясы Кыргызстандыкына окшош болууда. Аму Дарыянын башында турган Таджикстан да сууга акы төлөө маселесинде Кыргызстанды колдоп жатат. Азыр Борбордук Азиянын 4 өлкөсү «суунун башындагы өлкөлөр жана аягындагы өлкөлөр» деп, бул маселеде бөлүнүп турган кез. Суу маселеси өтө этияттыкты талап кыла турган маселе. Ошондуктан эл аралык уюмдар аны сүйлөшүү жолу менен чечүүнү каалап, ар кандай семинарларды өткөрүүдө.

Салыкты өз убагында төлөй албай, мамлекетке карыз болуп калган ишканалардын жана адамдардын саны 4973 түзөт. Аларга мыйзамга ылайык айып-пул жана пенялар салынган. Аларга салынган айып–пул менен пенялардын жалпы суммасы өсүп отуруп, ал азыр, салыктын өзүн кошуп эсептегенде, 2 млрд. 300 млн. сомго жетти. Финансы министри Болот Абилдаевдин айтымында алар ал акчаны баары бир төлөп бере алышпайт.

«Айып-пулдар эч качан өнбөй турган акчалар. Биз 11 айдын ичинде 851 салык төлөчүүнүн 280 млн. сом мүлкүн каттоого алдырганбыз. Андан тышкары күч менен өндүрүп берсин деп Арбитраждык Сотко 2 млрд. 154 млн. сомдук 378 ишти өткөрүп бергенбиз. Сот аркылуу 91 иш каралган. Анын суммасы 505 млн. сом болгон. Биз бир да тыйын өндүрүп ала алган жокпуз. Анткени бул ишканаларда мындай акча жок» деди Болот Абилдаев.

Өкмөт бул ишканалардын жана адамдардын айып-пулун жана пеняларын кечирүү тууралуу демилге көтөрүп, тиешелүү мыйзам долбоорун даярдаган. Мыйзамда аларды кечүү үчүн атайын шарт коюлат. Тагыраак айтканда, бул үчүн ишканалар жана адамдар салык боюнча карыздарынан кутулушу керек. Мыйзам чыгаруу жыйынынын комитеттеринде жактырылган мыйзам долбооруна ылайык, эгерде алар карызынан 1-январга чейин кутулса, айып-пул 100 % кечилет. Эгерде алар бул мөөнөттө карызынан кутулууга жетише албай, 1-апрелде төгүп берсе, айып-пул 80 % кыскартылат. Ал эми алар анда да үлгүрбөй, карызын 1-июлга чейин жойсо, аталган айып-пулдар 50 % төмөндөтүлөт. Талкуу учурунда депутаттар бул мөөнөт аздык кылат деп, аны бир аз артка жылдыруу тууралуу сунуш айтышты.

Мыйзамды талкуулоодо айып–пулду кечирүүгө эч ким деле каршы болгон жок. Талаш–тартыш «баардыгынын карызын кечирүү керекпи же төлөй ала турган ишканаларды тизмеден алып салуу керекпи?» деген суроонун тегерегинде болду. Депутаттардын бир аз бөлүгү «мыйзам баардыгына тиешелүү болуш керек, ишканалардын баардыгынын карыздарын кечүү керек» деген ойду айтышты. Финансы министри Болот Абилдаев да ошондой позицияда.

«Менин пикирим боюнча, бул мыйзам баардыгына тиешелүү болуш керек. Бул принципти финансы министрлиги да жактайт. Кийин эмне үчүн тигини киргиздиңер, муну киргизбей койдуңар деп финансы министрлигин күнөөлөшпөсүн. Мыйзам баардыгына бирдей болуш керек», деди министр.

Бирок депутаттардын көпчүлүгү буга каршы. Анткени карыздарын кечүүгө сунуш кылган тизмеге 14 банк, 340 чет өлкөлүк ишкана, 635 биргелешкен ишкана, 23 эркин экономикалык зонада катталган ишкана жана 500гө жакын жеке адам бар. Депутат Борис Гогаев бул ишканалар салык төлөөгө жөндөмдүү, ошондуктан атайын комиссия түзүп, аларды тизмеден чыгарыш керек деген пикирди билдирди.

Бюджет боюнча комитеттин төрагасы Марат Султанов болсо «эркин экономикалык зонада катталган ишканалар жана салык боюнча жеңилдик берилген ишканалар бул тизмеден сызылып салыныш керек», деди. Салык, бажы төлөмдөрү боюнча комитеттин башчысы Акылбек Жапаров андан тышкары «банкрот болуп тиешелүү процедурадан өтүп жаткан ишканалар, акциз салыгы салынган товарларды чыгарган ишканалар, чет өлкөлүк ишканалар, 50 % дан ашык чет өлкөлүк капиталга түзүлгөн биргелешкен ишканалар, соода кылгандар жана кызмат көрсөткөндөр» бул тизмеге кирбеш керек» дейт.

Мыйзам чыгаруу жыйыны бул мыйзамды биротоло кабыл ала алган жок. Депутаттар атайын комиссия түзүлүп, ал ишканалардын тизмесин карап чыгуусу керек деген чечимге келишти.