Борбор Азия

2022-жыл Борбордук Азияда кан төгүүлөр жана чыр-чатактар менен өттү. Авторитардык системалар олуттуу кыйынчылыктарга туш болуп, бирок саясий көйгөйлөрдү эски ыкмалар менен чечип, жасалгалуу шайлоолорду өткөрүштү да, элди баягы эле “дүңгүрөк” ураандар, аткарылбас убадалар менен алаксытышты.

Казакстандагы Январь окуялары

2022-жыл Казакстанда жапырт нааразылык акциялары менен башталды. Буга өлкөнүн батышында суюлтулган газдын баасы жогорулатылганы себеп болгон. Бир нече күн аралыгында каршылык кыймылы башка аймактарды жана шаарларды да кучагына алды.

Нааразылык акциялар 2-январдан 7-январга чейин созулуп, кан төгүү менен аяктады. Өлкөдө өзгөчө кырдаал жарыяланды, президент коопсуздук күчтөрүнө эскертүүсүз ок атууну буйруду. Расмий маалыматтарга караганда, кеминде 238 адам каза болуп, бир нече миң адам жаракат алды.

Январь окуялары курчуп чегине жеткенде президент Касым-Жоомарт Токаев Коопсуздук Кеңешинин төрагалык кызматын ээледи. Нурсултан Назарбаев президенттик бийликтен кеткенден кийин да атайын кабыл алынган мыйзамга ылайык бул орунду колунан чыгарбай келген эле.

Жогорку даражалуу бир катар адамдар кызматынан кетип, Аскар Мамин жетектеген өкмөт отставкага айдалды. Улуттук коопсуздук комитетинин төрагасы Карим Масимов “бийликти күч менен басып алууга аракеттенген” жана “мамлекетке чыккынчылык кылган” деп шектелип камакка алынды. Орусия үстөмдүк кылган Жамааттык коопсуздук келишим уюмунун аскерлери өлкөгө биринчи жолу киргизилди.

Кыйын күндөрдөгү кайрылууларынын биринде Казакстандын президенти “бир эле Алматыга 20 миң бандит кол салганын” айтты. Кийинчерээк мамлекеттик каналга берген маегинде Касым-Жоомарт Токаев бул окуяны “кылдаттык менен пландаштырылган террордук операция” деп атады. Тынч митингдерден кийин аянтты бандиттер жана талап-тоноочулар басып алган эле деди.

“Борбор Азиядагы бир шаардан жумуш издеген болуп келген согушкерлер” чек ара өткөөлдөрү аркылуу шаарга тоскоолдуксуз өтүп, операцияга жетекчилик кылышы үчүн Алматы аэропорту “басып алынды”, “террорчулар болсо көпчүлүккө аралашып кетишти” деп айткан маек учурунда Токаев.

Бирок ал согушкерлер Борбор Азиядагы кайсы шаардан келгенин тактап атаган эмес. Бийликтегилер болгон Январь окуясында курман болгондордун расмий тизмесин август айында жарыялады.

Ошол кезде кармалгандар изолятордо жана полиция бөлүмдөрүндө кыйноого кабылышканын, кеминде алты адам кыйнап өлтүрүлгөнүн билдиришти.

Казак бийлиги окуяларды эл аралык деңгээлде иликтөөгө каршы чыккан. Азыркыга чейин уланып жаткан расмий тергөө ишинин жыйынтыктары жөнүндө дагы эле маалымат бериле элек. Президенттик шайлоонун алдында бийлик “оор” кылмыш жасабагандарга мунапыс жарыялады.

Эл аралык "Хьюман Райтс Вотч" (HRW) билдиргендей, Январь окуяларында казак бийликтери адамдардын курман болгонуна жана башка адам укуктарынын бузулушуна байланыштуу натыйжалуу тергөөнү дагы эле жүргүзө элек.

Трагедиядан кийин Казакстандын бийлиги бир катар реформаларды жүргүзөбүз деп жарыялады. Январь окуяларына чейин эле көп айтылып келген “элдин үнүн уккан мамлекет” концепциясы эми “жаңы Казакстан”, “адилеттүү Казакстан” концепциясы менен айкалышта айтыла баштады. Бирок, чындыгында бардыгы, анын ичинде өлкөнү башкаруу стили да өзгөрүүсүз кала берди.

Июнь айында президент Токаев Конституцияга өзгөртүүлөрдү киргизүү боюнча референдум өткөрдү. Баш мыйзамдан биринчи президент жөнүндөгү сөздөрдүн баары алып салынды. Сентябрь айында Конституцияга дагы бир жолу өзгөртүүлөр киргизилди.

Ноябрда “тактеке” талапкерлер катышкан шайлоодо Токаев кайрадан шайланып, жети жыл бою башкарууга мандат алды.

Дагы караңыз

Орусия Борбор Азия өзүнөн алыстаса, кесепети оор болорун эскертти

Автономдуу макамын жоюуга каршы чыккан Каракалпакстан

2022-жылы Өзбекстанда Конституцияга өзгөртүүлөрдү киргизүү боюнча референдум өткөрүүнү мерчемдешти. Добуш берүү 8-декабрга – Конституция күнүнө белгиленди. Эксперттердин айтымында, өзгөрүүлөр биринчи кезекте учурдагы президент Шавкат Мирзиёевдин башкаруу мөөнөтүн узартууга багытталган.

Учурдагы мыйзамга ылайык, президент беш жылдык мөөнөткө эки ирет шайланышы мүмкүн. 2021-жылкы шайлоодо Шавкат Мирзиёев экинчи мөөнөткө шайланган эле.

Мынча ирет шайлана алат деген чектөөлөр бар экенине карабастан, биринчи президент Ислам Каримов 1991-жылдан 2016-жылга чейин, өмүрүнүн акырына чейин өлкөнү башкарып келген эле. Каримовдон айырмаланып Мирзиёев мыйзамды кайра карап чыгууга жана өзүнүн бийликте кала берүүсүн мыйзамдаштырууга аракет кылып жаткандай сезилет. Эгер сунуш кылынган өзгөртүүлөр кабыл алынса, Мирзиёев 2026-жылы азыркы мөөнөтү аяктагандан кийин деле 2040-жылга чейин президент бойдон кала алат.

Июль айында Конституцияга киргизилген өзгөртүүлөрдүн долбоору жарыяланган. Өзбекстандын Баш мыйзамынын жаңы редакциясында Каракалпакстандын автономдуу макамын жана Өзбекстандын курамынан “референдум аркылуу чыгуу укугун” алып салуу сунушталган эле. Каракалпакстандыктар буга каршы турушту. Нааразылык акциялары тополоңго айланды.

Өзбек бийлиги Нукустагы жана башка шаарлардагы массалык нааразылык акцияларын күч менен токтотту. Расмий маалыматтарга караганда, нааразылык акциясынын жүрүшүндө 18 адам каза болуп, 516 адам жаракат алды.

HRW эл аралык уюму Нукуста бийлик тарабынан күч колдонулгандыгын айыптап, көз карандысыз иликтөөлөрдү жүргүзүүгө чакырды. Ушул окуялардан кийин президент Мирзиёев Конституцияда Каракалпакстандын макамы жөнүндө беренелер өзгөрүүсүз кала берет деп билдирди.

Конституциянын беш беренесинде Каракалпакстан өзүнчө Конституциясы бар эгемен республика экендиги, Өзбекстандын курамынан референдум аркылуу чыгып кете ала тургандыгы, аны менен Өзбекстандын ортосундагы мамилелер макулдашуулардын негизинде аныкталары айтылган.

Каргашалуу окуялардан соң референдум кийинкиге жылдырылды. Добуш берүү 2023-жылдын жазында өтүшү мүмкүн деп айтылат.

Дагы караңыз

Борбор Азия: биринчи президенттер калтырган мурас

Чек арада аккан кан

Казакстандыкындай эле, Өзбекстандын бийлик башындагылар да ички көйгөйлөргө “тышкы душмандарды” айыптады. Тоолуу Бадахшан автономиялуу облусундагы жаңжал учурунда тажик бийликтери деле ушундай сөздөрдү айтып турду.

Тоолуу Бадахшандагы 16 адам каза болгон нааразылык акциясынын катышуучуларын бийлик ички туруксуздукту жаратуу үчүн сырттан буйрук алган кылмыштуу топтун мүчөлөрү деп атады. Өкмөт нааразылык акцияларын күч менен басып салды да, бул иш-аракетин “антитеррордук операция” деп койду.

2022-жылы Кыргызстан менен Тажикстандын чырдуу чек арасында кайрадан жаңжал чыгып, кан төгүүгө айланды. Сентябрь айынын башында Ворух анклавынын жанынан ок атылып, тараптар бири-бирин оор техниканы колдонуу менен кол салды деп айыптады. Кыргызстандын 63 жараны курман болуп, 206 киши ар кандай жараат алды.

Тажикстандын Тышкы иштер министрлиги 41 жараны каза тапканын, 200гө чукулу жараат алганын билдирген. Расмий эмес маалыматтарга караганда, каза болгондордун саны мындан көп болушу мүмкүн. “Озоди” өз булактарына таянып, каза тапкан 80ден ашык кишинин тизмесин жарыялаган.

Дагы караңыз

2022-жыл: чек ара, жапырт камоолор, парламентке басым

Окуяга байланыштуу өзгөчө кырдаал жарыяланып, чек арага жакын айылдардын тургундары эвакуацияланды. Тараптар ок атышууну токтотууга макул болушса да, кайра эле бири-бирин мунаса шартын бузду деп айыптап турушту.

Ушул жаңжалдан кийин октябрь айында Кыргызстандын бийлиги “Азаттыктын” кыргыз редакциясынын веб-сайтына бөгөт койду. Андан кийин “Азаттыктын” кыргыз редакциясынын банк эсептери тоӊдуруп салынды. Кыргызстанда башка маалымат каражаттарына кысым күчөдү.

2022-жылы Кыргызстанда Өзбекстанга Кемпирабад суу сактагычынын жээгиндеги жерлерди өткөрүп берүү, суу сактагычты биргелешип башкаруу жөнүндө келишимге кол коюлушу да коомчулукта катуу талаш-тартыштарга себепкер болду. Октябрь айында Бишкекте бул суу сактагычтын өткөрүп берилишине каршы чыккан 30га жакын саясатчылар жана активисттер камакка алынды. Алар “тополоң уюштурууга аракет кылган” деп айыпталды. Кармалгандардын айрымдары бийликтин иш-аракеттерине нааразычылык билдирип, ачкачылык жарыялашты.

Дагы караңыз

ЕАЭБ: Москванын кызыкчылыгы, Борбор Азиянын суверендүү интеграциясы

Борбор Азияда бийлик атадан балага өтүүдө

2022-жылы Гурбангулы Бердимухамедовдун ордуна анын уулу Сердар Бердимухамедов Түркмөнстандын Президенти болуп калды. Буга чейин пост-советтик мейкиндикте бийлик ушундай жол менен Азербайжанда алмашып, президенттик кызмат Гейдар Алиевден Илхам Алиевге өткөн эле. Андан кийин Илхам Алиев жубайы Мехрибан Алиеваны биринчи вице-президент кылып дайындады.

2022-жылы февраль айында Түркмөнстандын авторитардык лидери Гурбангулы Бердимухамедов “жаштарга жол ачуу” ниетинде экенин билдиргенден кийин, анын уулу мөөнөтүнөн мурда өткөрүлө турган президенттик шайлоодо жеңип чыгат деп баары эле болжолдошкон.

Акыркы жылдары Түркмөнстанда Г. Бердимухамедов уулун президенттикке даярдап жатат деп көп айтышчу. 40 жаштагы Сердар Бердымухамедов Борбор Азиядагы эң жаш президент болуп калды. Бирок ал бийликке келген соң аялдарга карата басмырлоо күчөгөнү эч кимди таң калтырбайт.

Борбор Азияда - Казакстан, Өзбекстан жана Тажикстан жөнүндө бийликтин атадан балага өтүшүнө шарт түзгөн өлкөлөр жөнүндө көп айтышчу. Өзбекстанда Ислам Каримовдун кызы Гүлнара Каримов, Казакстанда Нурсултан Назарбаевдин кызы Дарига Назарбаева аталарынын бийлигин мурастап калат дешчү. Бирок Каримовдун көзү тирүүсүндө эле кызы Гүлнара атасынын каарына калып, мал-мүлкүнөн жана саясий таасиринен кол жууган. Январь окуяларынан кийин Д. Назарбаева парламентке кайтып келбестен, кызматынан кетти да, элге көрүнбөй калды.

Ал эми Тажикстанда бийликтин атадан балага өткөрүп берилишине юридикалык түрдө “жол ачып” коюлган. Азыр президент Эмомали Рахмондун уулу Рустам Эмомали – өлкөнүн бийлик иерархиясындагы экинчи адам, парламенттин жогорку палатасынын төрагасы. Белгилей кетсек, 2019-жылы Казакстанда Нурсултан Назарбаев президенттик кызматтан кетерин жарыялаган кезде, анын улуу кызы Сенаттын төрагасы кызматын ээлеп, аны бир жылдан ашык убакыт башкарып турган.

Карама-каршылыктуу кездешүүлөр

2022-жылы Орто Азияда эл аралык жана регионалдык уюмдардын саммиттери көп болду. Астана шаарында КМШ лидерлеринин жолугушуусу жана Орусиянын – Борбор Азия форматындагы саммит уюштурулду. Самаркандда Шанхай кызматташтык уюмунун өлкө башчыларынын жолугушуусу, андан кийин Түрк өлкөлөрү уюмуна кирген өлкөлөрдүн лидерлеринин саммити болуп өттү.

Чолпон-Ата шаарында Борбор Азия өлкөлөрүнүн башчыларынын консультативдик жолугушуусу болуп, ал эми Бишкек шаарында Евразия экономикалык бирлигинин Жогорку экономикалык кеңешинин саммити уюштурулду. Алтынчы Каспий саммити Ашхабад шаарында өттү.

Борбор Азия лидерлеринин консультативдик жолугушуусунда Чолпон-Ата, Тажикстан жана Түркмөнстан достук, коңшулук жана кызматташтык келишимине кол коюшкан жок.

Бул жолугушууларда уюмдардын мүчөлөрүнүн ортосунда пикир келишпестиктер күчөгөнү байкалды. Ушул жылдын февраль айында Орусиянын Украинага басып киргенине байланыштуу жана ага каршы эл аралык санкциялар киргизилгенден кийин, Москва менен тыгыз мамиледе болгон Борбор Азия өлкөлөрү оор абалга туш болушту.

Борбор Азия туш-туштан камоого алынган Орусиянын Президенти Владимир Путин быйыл эң көп визит менен барган аймак болуп калды.

Украинада согушка адамдарды жиберүү үчүн мобилизация жарыялангандан кийин жүз миңдеген орустар Борбор Азия өлкөлөрүнө (Түркмөнстандан башка) агылды.

2022-жылы Орусияга каршы киргизилген эл аралык санкциялар Борбор Азия өлкөлөрүн энергия ташуунун альтернативдүү жолдорун издөөгө мажбурлай баштады.

“Азаттыктын” казак кызматынын “Шайхана” блогунун автору Куанышбек Каринин макаласы. Түп нускасы бул жерде.

Орусия Борбор Азиянын тышкы саясатын, өзгөчө аскердик-стратегиялык тармакта ким менен достошуу керектигин тескегиси келет. Эл аралык изоляцияда калган Москва санкцияларды кыйгап өтүү үчүн чөлкөмдү транзит катары пайдалууну көздөйт. 2022-жылы Орусия менен аймактын мамилеси кандай өнүктү?

Жыл жыйынтыгын саясий аналитик, Лондондогу Central Asia Due Diligence борборунун директору Алишер Илхамов менен чыгардык.

- Орусия Украинага кол салгандан бери Москва менен Борбор Азиянын мамилелери өзгөрдүбү?

- Ооба, мамилелер өзгөрдү, бирок азырынча радикалдуу өзгөрүүлөр болду деп айта албайбыз. Түрдүү багытта алга жылуулар байкалууда. Орусиянын согуш майданынын айрым тилкелеринде утулуп жатканы армиясынын чабалдыгын, геосаясий, аскердик-стратегиялык алсыроосун, технологиялар жактан Батыштан, НАТОдон артта калганын даана көргөзүүдө.

Москва урушка чоң каражат жумшап жатат, запастары түгөнүүдө. Мунун бардыгы Борбор Азия өлкөлөрүнө Орусиядан бир аз оолактоого, тышкы байланыштарда өз алдынча саясат жүргүзүүгө мүмкүнчүлүк түзүүдө.

Путин жетектеген Москва мурдагы советтик өлкөлөрдүн, өзгөчө Борбор Азия менен кайсы бир деңгээлде Кавказдын үстүнөн болгон өз көзөмөлүн калыбына келтирүүнү максат кылат. Негизинен алардын тышкы саясатын, өзгөчө аскердик-стратегиялык тармакта ким менен достошуу керектигин тескегиси келет.

Ушу тушта аймактык жана дүйнөлүк башка оюнчулар менен алака-катнаштын жанданганына, альтернативдүү логистикалык-транспорттук маршруттарды орнотуу аракеттерине күбө болуудабыз.

Саясий өз алдынчалыкты кеп кылганда биринчи кезекте сырткы коркунучка туруштук берүү дараметин эстен чыгарбоо зарыл. Украинаны, буга чейин Молдова жана Грузияда болгон окуяларды эске алганда азыр Орусия коркунучтун булагына айланган.

Бул жаатта кандайдыр бир алга жылуу жоктой. Казакстан менен Өзбекстан жакында кол койгон келишимде үчүнчү тарап кол салганда биргелешип коргонуу тууралуу пункт сакталып калганбы же жокпу белгисиз. Дал ошол жери Москванын терс реакциясын жараткан эле.

Путин ага чейин үч өлкөнүн өнөктөштүгүн түзүүнү сунуш кылган да. Келишим жарыяланганда байкап көрөлү. Ошол пункт камтылган болсо, анда суверенитеттин, суверендүү интеграциянын кепилдиги болгон жамааттык коргонуу тууралуу аймактагы алгачкы макулдашууга күбө болобуз.

Дагы караңыз

Астана менен Ташкент сырткы кол салуудан чогуу коргонот

- Башкача айтканда, өз алдынча саясат жүргүзүү аракети болуп жатат?

- Айрым бир аракеттер көрүлүүдө. Мисалы, ушу тапта актуалдуу болуп турган Батыштын санкцияларын сактоо маселесин алсак. Бир нече күн мурун эле Орусиянын Тышкы иштер министрлигинин жооптуу өкүлү (Александр Стерник) Борбор Азия өлкөлөрүн опузалаганга чейин барды. Чөлкөм мамлекеттеринин санкциялык режимге баш ийүүсү Москва үчүн кабыл алынгыс деп айтты. Анын сөздөрү нааразылык жаратты. Ага чейин Евразия экономикалык биримдигинин Бишкектеги саммитинде да бул маселе козголгон. Токаев "биз Батыштын санкцияларына каршыбыз, бирок аларды буза албайбыз" деп билдирген.

Орусия Борбор Азияны санкцияларды кыйгап өтүүчү транзиттик зона катары колдонгусу бар. Кайсы бир деңгээлде ал планы ишке ашууда. Сыягы чөлкөмдөгү өлкөлөр санкциялык режимди сактоону эскерткен АКШнын, Батыштын басымына туш болууда. Өзбекстандык бир компания аны бузгандыгы үчүн жазалоочу чарага кабылганын билем. Эми борбор азиялыктар эмне кылыш керектигин билбей ара жолдо калгандай. Орусия азырынча экономикалык чара көрөбүз деп коркутууда.

- Орусияда таасир этүүнүн кандай инструменттери калууда? Биз Украинадагы согуш башталган кезде ушул теманы талкуулаганда сиз мигранттарды, экономиканы атаган элеңиз.

- Ал чаралар өлкөгө жараша айырмаланат десек болот. Казакстанды алсак, эмгек миграциясы жагынан Орусияга анча көз каранды эмес. Бирок мунайын Новороссийск менен өткөн куурлар аркылуу экспорттойт. Токаев “ЛЭР” менен “ДЭРди” тааныбайбыз деген билдирүү жасагандан кийин эле түтүктү тосмолоо аракети көрүлдү. Албетте, Москва техникалык, башка жүйөлөрүн айтканы менен бардыгы чыныгы себепти жакшы түшүнгөн. Азырынча Орусия Казакстандын түндүк аймактарында жикчил картаны колдоно элек. Андай опузалоолорду да угуп келбедикпи. Москва ал картаны оюнга салышы ыктымал.

Дагы караңыз

Кремлдин үстөмдүгү алсырап баратабы?

- Токаевди сөз кылып калдыңыз, казак президенти бир туруп Орусияны сындаган таризде сүйлөп, бир туруп кечээгидей келе жаткан жылды "орус тилинин жылы" деп жарыялайт. Мындай кош саясатты кандай түшүнсө болот?

- Биз мындай жүрүштүргө Ислам Каримовдун саясатында да күбө болуп келгенбиз. Өзбекстандын мурдагы президенти башкаларга караганда Орусиядан алыстоого көбүрөөк аракет көрүп келгени менен, Москвага, Кремлге жагалдануу кадамдарын да жасаганын билебиз. Токаев мунай куурун бөгөттөөдөн, казак жерлерине байланышкан коркутуулардан кийин ушундай кош саясатты жүргүзүүнү чечсе керек.

Москвага жагуу, БУУдагы соңку добуш берүүдө Орусияны колдоп, лоялдуулугун көргөзүүгө аракет көрүү менен бирге санкциялык режимди сактоо, Батыш менен чырлашууга барбоо өңдүү өз позициясын коргогону байкалат.

Токаев ушундай жол менен тышкы саясатын тең салмактагысы келет. Батыш инвесторлорунун Казкстандагы салмагы чоң экенин билебиз. Астана ошол алака-катнаштардан, инвестициялардан, европалык рынокко чыгуу жолдорунан, кызматташуудан, башка артыкчылыктардан кол жууп калууну каалабайт. Борбор Азия өлкөлөрү Москва үчүн Батыш менен байланыштарын садага чапкысы келбейт. Андыктан эки аспект ортосунда тең салмактуулукту кармап турууга аркеттенүүдө.

- 2022-жылы жогорку деңгээлдеги жолугушуулар болуп көрбөгөндөй санга жетиптир. Путин бардык беш жумуриятка барып кетти. Мисалы, Токаев беш-алты жолу Орусияда болду. Ошол сапарлар канчалык жемиштүү жана ириде ким үчүн пайдалуу болууда?

- Эл аралык изоляция кеңейип жаткан шартта Орусия кандайдыр бир пайда таап жаткандай. Алар буфердик зонаны, кайсы бир ыкма менен көзөмөлдөп турган кошуналарын колдон чыгарбоону көздөйт. Москванын Борбор Азия менен Кавказдагы мурдагы советтик жумурияттарды өз чеңгелинде кармап калуу аракетин түшүнсө болот. Биринчиден, өзүн өнөктөштөрсүз калды деп көргөзгүсү келбейт. Санаалаш лагерибиз бар дегиси келет. Экинчиден, регионду транзит катары пайдалануу максаты турат. Аскердик-стратегиялык жактан Борбор Азия Орусия жана Кытайдын ортосунда орун алган. Ал жерде татаал оюн жүрүүдө. Москва Борбор Азия жана Кытай менен бир лагерь түзүүнү, экинчи жагынан Бээжинге аймактагы лидерлик позициясын алдырып жиберүүдөн чочулайт. Ушундай бир беткей эмес саясат байкалууда.

Дагы караңыз

Москванын эскертүүсү: алака солгундаса, экономикалык кесепети оор болот

- Москва Борбор Азия өлкөлөрүн баалай баштады десек болобу?

- Андай кылууга аргасыз деп айтат элем. Муну экономикалык кызматташтыкты күч алдырып жатканынан баамдаса болот. Алсак, Өзбекстан менен соода жүгүртүүнүн көлөмү бир жылда кескин өсүп кетти. Бул көрүнүштү орус рыногунда пайда болгон боштук менен түшүндүрсө болот. Орусия тоскоолдуктарды жоюп, рыногубузга келгиле деп чакырууда. Муну кайра эле ошол боштукту толтуруу менен чечмелсе болот. Бирок менимче, Москва үчүн Батыштын санкцияларын кыйгап өтүү максатында чөлкөмдү транзиттик зона катары пайдалануу максаты биринчи орунда турат.

Биргелешкен ишканалар көбөйүүдө. Мисалы, Өзбекстан менен электроника же машина куруу тармагында биргелешкен долбоорлорду түзгөнү өтө кызыктуу. Ташкент бул эки чөйрөдө технологиялардын маанилүү экспортеру эмес экенин билебиз. Негизинен башка өлкөлөр менен биргелешип бир нерселерди чыгарат. Москва Өзбекстан же башка борбор азиялык өлкөлөрдүн юрисдикциясында структураларды түзүү мүмкүнчүлүгүнөн пайдаланып келатат. Орусия 20 миллиард долларга продукцияны импорттогону өзү бөлүшкөн статисткада айтылат.

Санкцияларга илинген жогорку технологияларды, жабдыктарды саткан экен. Алар ошол продукцияны буга чейин өндүрүүчүлөрдөн сатып алган өлкөлөрдөн импортоо тактикасын киргизген. Керектөө талабын канчалык жапканын билбейбиз, азырынча ушундай жалпы сандарды көргөзүп келатат. Сыягы Борбор Азия дагы ошол параллелдүү импортто өз ролун ойносо керек.

- Биздин өлкөлөр андан пайда таап жатабы? Мисалы, соода жүгүртүүнүн өскөнүн айттыңыз.

- Өзбекстан жана калган өлкөлөр үчүн өз продукциясын, өзгөчө айыл чарба продукциясын, текстилди орус рыногуна алып чыгуу мүмкүнчүлүктөрү пайда болгону табигый көрүнүш. Ошол эле маалда Кыргызстандын президенти Садыр Жапаров кыргыз продукциясын орус рыногуна чыгарууда азыркыга чейин соода тоскоолдуктары кала бергенине арызданды. Адашпасам жайында да, Евразия экономикалык биримдигинин жыйынында да ошентип айтканы бар. Бул эмнеден кабар берет? Бир жагынан биримдик мүчөлөрү ортосундагы тарифсиз соода жүргүзүү режими орногону менен санитардык жана башка чектөөлөр сакталууда. Бул саясий максатта атайлап түзүлгөн тоскоолдук деген олуттуу шек саноолор жок эмес. Муну менен Кыргызстандын толук кандуу катышуусуна мүмкүнчүлүк бербөөнү көздөшөт. Балким, өзүнүн Кытай менен байланыштарына Кыргызстандын тыгыз интеграциясын каалабайт. Башкача айтканда, сыягы тымызын атаандаштыкка күбө болуудабыз.

- Биз азыр мамлекеттик саясат, саясий элитаны сөз кылып жатабыз. Орусияга, согушка келгенде коомдук пикир кандай дейсиз?

- Кыргызстандагы, Өзбекстандагы маалыматтарга караганда, Орусияга жан тарткан, орусиячыл адамдардын катары калың эле. Алар жалаң эле орус тилдүү адамдар эмес экенин белгилөө зарыл. Мен бул көрүнүштү эки фактор менен байланыштырат элем. Биринчиден, биздин өлкөлөрдүн маалымат рыногунда ачыктан ачык пропаганданы жайылткан каналдар иштеп жатат. Пропагандага сугаруу жагынан Орусия ийгиликтерге жетти. Ошол зомби жашиктерди тиктеп отурган биздин көрүүчүлөр пропаганданын дозасын алып, анын таасири тийип жатат өңдөнөт.

Дагы караңыз

Украина: Кыргызстан анык маалыматты кайдан алат?

Андан тышкары мигранттар салган акчага көз карандылыкты атоо зарыл. Орусия менен Борбор Азия өлкөлөрү ортосундагы жашоо стандарттарынын айырмасы чоң болгондуктан көп киши ал жактын паспортун алууга умтулат. 2021-2022-жылдардагы статистиканы карасак, орус жарандыгына өткөндөр кескин көбөйдү.

Орусияда ресурстар көбүрөөк, санкцияларга карабай мунай менен газдан чоң киреше табууда, ал өлкөдө жан багуу мүмкүнчүлүктөрү көбүрөөк, эмгек рыногунда боштук бар, маяна жогорураак. Мунун бардыгы аймактагы жумушчу күч үчүн жагымдуу фактор. Так статистика жок, бирок менимче, билимдүү адамдарга орус пропагандасына азыраак таасирин тийгизет, алар Украинадагы согушту көбүрөөк сындашат. Билими төмөнүрөөк катмар телевизорду тиктеп отурат, Орусияда иштеген туугандарынын акчасына көбүрөөк көз каранды. Коомдук пикирди жалпылап айтканда ушундай факторлор бар.

- Батыштын Борбор Азияга мамилеси, чөлкөм менен кызматташуусун кандай баалайсыз.

- Бул багыттагы чаралар акыркы маалда активдешкендей. Европа Биримдигинин тышкы саясатын жетектеген Боррел чөлкөмгө келип кеткенде Европа рынокторуна альтернативдүү маршруттарды орнотууда жардам сунуш кылган. АКШнын расмий адамдары да аймакка каттап, суверенитетти сактап калуу жаатында көмөктөшүү ишараттары жасалууда. Февралда Орусия Украинага басып киргенде негизги көңүл Евразиянын ошол тарабына бөлүнүп келсе керек. Борбор Азия менен анча алектенген киши болгон жок.

Эми фронтто кырдаал стабилдешкенде биздин аймакка көбүрөөк ресурстарды да, көңүлдү да жумшоо мүмкүн болуп калганы байкалууда. Бирок баары бир артыкчылык Украинага, Европага, согуштун айланасындагы окуяларга берилүүдө. Чөлкөм өлкөлөрүнө ошол артыкчылыктарга жараша көңүл бурулуп турмакчы.

- Региондун өлкөлөрү дагы канчага чейин ушундай позицияда кала алат? Согуш аяктагандан кийин кырдаал кай жагына өзгөрөт? Орусия жеңилсе, биз кандай болобуз деп ойлонгондор барбы? Ошондой анализ дегеле керекпи?

- Бул теманын айланасында ой жүгүртүүлөр жүрүп жатат. Бирок ачык талкууга чыга элек. Жетекчилер, саясий элитанын оозунан андайды уга элекпиз. Бирок тема козголгон жок деп айта албайбыз. Ооба, Орусия жеңилүүгө учураса эмне болот деген көптөгөн прогноздор айтылып келет. Орусия ыдырайт деген божомолдор да бар. Албетте, эмне болорун алдын ала айтуу кыйын.

Дагы караңыз

ЕАЭБ: Москванын кызыкчылыгы, Борбор Азиянын суверендүү интеграциясы

Балким жөн гана режим, элита, конкреттүү адамдар алмашат, бирок бүтүндөй орус аймагын мурдагыдай көзөмөлдөй берет. Же Орусия федерациясы ыдырайт деген сценарий ишке ашабы? Кандай болбосун, Борбор Азия мамлекеттери окуялардын ушундай өнүгүшүнө даяр болуп, стратегия иштеп чыгууга тийиш. Мына план А, бул план Б, биздин кызыкчылыктарыбыз кантип сакталат деп белгилеш керек. Азырынча андай иш жасалууда дегенди эксперттер чөйрөсүндө да уккан эмесмин.