Экономика

Эңгезердей СССР урагандан кийин анын тутумундагы эгемен өлкөлөрдүн ичинен Кыргызстан экинчи болуп улуттук акчасын жүгүртүүгө киргизген. Антишке Орусиянын рубль акчасынын Москвадан чыгарылып, башында бекер таратылып келсе, кийинчерээк карыз акча катары бериле башташы, анан да орток акчанын ыкчам инфляциядан башы чыкпай, күндөн-күнгө куну качып баратышы себеп болгон.

Эгемен Кыргызстандын мамлекеттик энбелгилери кыйгас кабыл алына баштаган чакта өкмөттү башкарып келген Турсунбек Чыңгышев улуттук акчаны жүгүртүүгө чыгарылганга чейин кандай иштер жасалганын мындайча эскерет:

- Президент жарлыгы менен Улуттук акчаны киргизүү боюнча атайын комитет түзүлгөн. Бул комитетке үч эле киши кирген. Комитет төрагасы болуп өкмөт башчы катары мен, мүчөсүнө Улуттук банк төрагасы Кемелбек Нанаев, Улуттук илимдер академиясынын президенти, академик Турар Койчуев кирген. Бизге чоң укуктар берилген. Жүрүп-жүрүп отуруп биз улуттук акчабызды 1993-жылы 10-майда киргизип алдык.

Оболу убактылуу пайдаланууга чыгарылган 1, 5, 20 сомго 1994 - 1995-жылдары 50, 100 сомдуктар кошулган. 1997-жылы бул акчалардын жасалгасы жаңыланып, түсү өзгөрүлүп чыккан.

2000-жылы 200, 500, 1000 сомдук акчалар жүгүртүүгө кое берилди. Иши кылып, кыргыз сомунун сырт жасалгасы жыл сайын болбосо да накаан-накаанда өзгөрүлүп келатат.

Кыргызстандын тарыхый-саясий турмушундагы урунт окуялардын урматына кымбатбаа теңгелер чегерилип, алар сатыкка коюлууда. «Манас» дастанынын 1000, Ош калаасынын 3000, кыргыз мамлекеттүүлүгүнүн 2200, Улуу Жеңиштин 60 жылдыгы, Кыргызстандын эгемендүүлүгүнүн 10 жылдыгы сындуу мааракелердин энбелгиси кымбатбаа теңгелерге түшүрүлгөн.

«Легендарлуу парламенттин» депутаты Бегиш Ааматов улуттук акчанын жүгүртүүгө чыгарылышын Кыргызстан тарыхындагы олуттуу окуя деп эсептейт. Анын ырасташынча, бул маселе парламентте 1991-жылдан тарта эле козголо башталганы менен, чечим кыйла кечигибирээк кабыл алынды.

- Мына СССрден калган алтыныбыз болсо керек. Казарманда алтын казылып алынып жатат. Ошону тез аранын ичинде чечип, эгемен мамлекеттин акчасын киргизишибиз керек деп айтканбыз. Эми ошол улуттук акча сүйрөлүп келип кечирээк кирип калды.

Кыргыз сомунун алмашуу курсу кийинки жылдары олуттуу өзгөрүүгө туш келбей, туруктуу сакталууда. Мүчөл жылын белгилеп жаткан кыргыз сомунун баркы коңшу өлкөлөрдө кыйла эле жогору.

Ушул жерде көпчүлүктүн улуттук акчага карата мамилеси жайында кеп кылуунун да оролу келип турат. Бүктөлгөн, майланган, бырышкан, тыгырчыкталган улуттук акча тез эле жыртылып колдонуудан чыгып калууда.

- Өнүккөн мамлекеттерде, мисалы, долларды эч качан бүктөбөйт. Булар аны тегерек-тегерек кылып коюшат, көрүп жүрсөң керек, ороп-ороп резина менен байлап коюшат, бүктөлбөйт. Бул боюнча Улуттук банк көп иштерди жасашы керек. Бирок аткарбай жатышат, уктап жатышат булар. Сом жыртылып атат, бүктөп, бырыштырып чөнтөккө салып коюшат. Бул боюнча элди тарбиялаш керек, элге түшүндүрүү зарыл,- дейт Турсунбек Чыңгышев.

Кыргыз сомунун мүчөл жашы бул ирет расмий түрдө белгиленген жок. Улуттук акчанын 10 жашка толгону атайын белгиленип, анын урматына кымбатбаа теңге чыгарылган. 12 жыл ичинде кыргыз сому үч тепкичтен өттү, өлкө ичиндеги негизги төлөм бирдиги катары колдонулуп келатат. Анткен менен, айрым эксперттердин айтымында, сыртка товар ташып чыгаруу менен сырттан товар ташып келүүнүн ортосундагы чоң айырма сомдун кунун түшүрүшү толук ыктымал.

Салык төлөөчүлөрдүн эларалык ассоциациясынын президенти Бьерн Вальберг коррупциянын жолун бууштун ыңгайлуу жолу салык өлчөмүн азайтып, ишкерликке мамлекеттик көзөмөлдү жоюу зарыл деп эсептейт.

- Уруксат берүүнүн өзү туура эмес, себеби ал артынан коррупцияны ээрчите келет.

Коррупцияны жайылтып аткандарды Манастын арбагы менен коркуткан экс-президент А.Акаевдин тушунда деле коррупцияга карата оголе көп сындар айтылчу, мамлекеттик ишке таза колдуу адамдардын келиши туура экендиги белгиленчү.

Анткен менен коррупция Акүйдүн 7-кабатында чайлап-коолап өнүгүп, андан жерге түшүп өлкөгө жайылып кеткенин экс-президентке тиешелүү дүйнө-мүлктү аныктоого киришкен өкмөттүк комиссиянын жетекчиси вице-премьер-министрдин милдетин аткаруучу Данияр Үсөнов жакында журналисттер алдында жарыялады.

- Баарын кучагына алан мамлекеттик коррупция 7-кабатка чыкпай эле андан алдын-ала так эсептелип чыккан схема боюнча жерге түшүп, кайсы бир өлчөмдө мамлекеттик чиновниктердин философиясына айланып кеткен. Бул калктын эле кайнаган шору болду. Ошондон солго солонгон мамлекеттик каражаттарды, бюджет акчаларын кайтарып алуу, адилеттиктин орношу үчүн гана эмес, мамлекет менен коомдун, мамлекет менен ишкерликтин алака-катышын түп-тамырынан өзгөртүү философиясына айланышы керек.


Данияр Үсөнов элине, Мекенине кызмат кылгысы келгендер буга чейин атейин маани бербей келаткан маселени кайрадан аңдап чыгышы зарыл деген пикирде. Ансыз, коомду ичтен ириткен социалдык илдеттен кутулуш мүмкүн эмес.

Жаңы өкмөттүн мамлекеттик кызматтагы алмай-бермейди токтотуу, коррупциянын тизгинин тартуу аракети калк арасында жактырууга ээ болуп жатканын биртоп аймактарды кыдырып келгенден кийин өкмөт башчы да билдирди. Белгилүү ишкер Табылды Эгембердиев Кыргызстан коррупцияга белчесинен батып, «балык башынан сасыйттын» тууралыгын жон терисинде байкаган өлкө дейт.

- Мен баягы Акыйкат башкаруу, коррупцияга каршы күрөштүн улуттук кеңешинин мүчөсү эмес белем. Бир күнү жыйынга келатсам алдыман А.Иордан жолугуп калды. «Каякка баратасың?» дейт. «Ай, быякта коррупционерлер чогулуп коррупцияга каршы күрөшөбүз деп чогулуп аткан экен. Мени да кошуп коюшуптур, ошоякка баратам», десем күлөт. Жүрөгү түшүп калды, качкан бойдон кетти. Азыркы бийлик мурунку талаанын отоо чөптөрүн терип атат. Мурунку бийликтеги коррупциянын тамырын жулуп атат. Азыркы бийликтин да отоо чөптөрү чыгат, каалайбы-каалабайбы баары бир чыгат. Себеп дегенде, коррупцияга каршы күрөш жалгыз эле өкмөттүн колундагы иш эмес, аны менен жалпы эл күрөшүүсү керек.

Т.Эгембердиев коррупциянын тизгинин тартуунун ыңтайлуу жолу - маалымдоо каражаттарынын эркиндиги, колу туткак чиновниктерди коомчулук алдында ашкерелеп туруу керек деген ойдо.

«Трибуна» гезитинин башкы редактору Ырысбек Өмүрзаковдун ырасташынча, учурда жарыяланып аткан өнөктүктөн жарытылуу майнап чыгары күмөн.

- Укук коргоо органдарынын бөлүмдөрүндөгү көпчүлүк кызматкерлер коррупционерлер, кызматынан пайдалангандар. Демек, укук коргоо органдарынын 90 –98% кызматкерлери коррупционерлер, эми деле ошолор эле иштеп атышат. Эмне үчүн дегенде, бир гана башы алынды да коррупциянын калган органдары иштеп атпайбы. Бир башын алса экинчи башы өсүп чыга берет.

Жеке бийликтен кутулган өлкөлөрдүн түгөл баарында жаңы бийликтин өтүмдүү аракети коррупцияга каршы күрөштөн башталат. Ким билет, Кыргызстан экономикалык жагынан кабелтең, табигый байлыгы, тапкан кирешеси бир үй-бүлө менен анын жакындарынан тышкары калктын кыйла катмарына жетерлик болгондо мурунку башкаруучулардын жеп-ичмейлигинин натыйжасы азыркыдай адырайып көрүнбөс беле. Данияр Үсөновдун айтымында, «үй-бүлө менен анын жакындары» жалаң акча табуунун гана азгырыгына алданып, пайда чыгарыш үчүн эч нерседен тартынбай, жийиркенбей калган. Ушул ыңгайдан алганда, экс-президенттин «таза колдор, таза Кыргызстан» программасы анын элине шылдыңы катары кабылданары турулуу иш.