Экономика

Тегерек стол жыйынга энергетика боюнча президенттин өкүлү Жантөрө Сатыбалдыев баш болгон энергетика тармагынын кызматкерлери, АКШнын USAID агенттигинин Кыргызстандагы өкүлү Клиффорд Браун жана эксперттер катышууда. USAIDдин Борбор Азия регионунда энергетика боюнча долборлорунун жетекчиси Майк Биддисон жыйынды ачып, жоготууларды кыскартуунун жолдору боюнча ой бөлүшүүгө чакырды. Ал эми Клиффорд Браун энергетика тармагын Кыргызстандын экономикасынын алтын таажысы деп атап, бул байлыкты сарамжалдуу пайдаланбоо кейиштүү натыйжаларга алып келиши ыктымалдыгын белгиледи.

Ал эми Жантөрө Сатыбалдиев тармакта түзүлгөн кырдаал тууралуу маалымат берди:

- Бүгүнкү күндө биздин энергетика тармагыбыз эң оор мезгилди башынан өткөрүүдө. Жоготуулар өтө көп. Акча толук чогултулбай, дебитордук карыздын көлөмү эбегейсиз болуп турат. Мен жетектеген мекеме түзүлгөндөн бери топтолгон накталай акчанын көлөмү көбөйдү. Маселен, 2003-жылдын январь-август айында 560 миллион сом топтолсо, быйылкы жылдын ушул мезгилинде 1 миллиард 171 миллион сом чогулттук. Бирок бул жетишсиз болууда.

Анын айтымында, учурда жоготуулардын көлөмү 40% ашууда. Коммерциялык жоготуулар деген-уурулук. Аны кыскартуу үчүн жакындаган шайлоо кампанияларына карабай чечкиндүү кадамдарга баруу керек. Жоготуулардын көптүгүнө мыйзамдагы карама-каршылыктар да шарт түзүүдө, деп белгиледи Жантөрө Сатыбалдиев.

USAIDдин өкүлү Клиффорд Браун жоготуулардын көлөмүн аныктоону ГЭСтерде өндүрүлгөн энергиянын эсебин так алуудан башташ керек деп белгиледи:

- Эгерде силер өндүрүлгөн энергияны так эсепке албасаңар, ар бир үйгө, ишкерлердин мекеме-ишканаларына бирден эсептегич койсоңор да жоготуунун көлөмүн так аныктай албайсыңар, Силерде 8 ГЭС бар. Алардын экөөсүнө биздин долбоордун алкагында жаңы эсептегичтерди койдук. Ушундай эсептегичтерди бардык жерге орнотууңар керек.

Анын эсеби боюнча, энергетика тармагы жыл сайын 50 миллион доллар жоготууда. Жабдуулардын эскирүүсү менен тармактын бир жери иштен чыкса Кыргызстандын экономикасына өтө оор сокку болот. Ошондуктан ага өтө жоопкерчиликтүү мамиле керек, деп белгиледи Браун.

Армениядан келген эксперт Армен Арзуманян Кыргызстандын электр тармагындагы көптөгөн кемчиликтерге токтолду. Анын маалыматы боюнча, өлкөнүн жогорку чыңалуудагы электр линияларында жоготуу 8.15% түзөт. Бул өтө көп. Ал 4% ашпоого тийиш. Андан сырткары расмий уруксатсыз электр энергиясын экспорттоо орун алууда. Эсептегичтер эски. Эң башкысы силерде электр энергиясын көзөмөлдөө механизми жок. Аны орнотуш керек, деди Армен Арзуманян. Ал Армениядагы энергетика тармагындагы абалга токтолуп, кезинде Кыргызстандагыдай абал болгон. Бирок учурда жакшы. Абалды түзөө үчүн жогорку бийликте саясий эрк болуш керек деген Арзуманян:

- Бизде электр энергиясы үчүн төлөбөгөн министр болобу, ким болбосун ачык айтылып, коомдо төлөбөстүккө келишкис кырдаал түзүлгөн. Күчтүү энергетика министри бардык жоопкерчиликти мойнуна алып, абалды түзөп кетти. Биз эсепти күчөттүк. Эсептегичтерди өз каражатыбызга сатып алып орноттук. Ал өзүн тез эле актады. Азыр бизде техникалык жоготуу 11%, коммерциялык жоготуу 7%.Төлөө болсо толук жүрүүдө.

Бул тегерек стол жыйын 14-сентябрда да уланат. Анын жүрүшүндө кыргызстандык адисттер эксперттерге суроолорун берүүдө. Ушундай талкуунун соңунда Кыргызстанда электр энергиясын жоготууларды кантип кыскартуу боюнча сунуштар, план иштелип чыгып, өкмөткө, парламентке жолдонмокчу.

Бизнес-форумга Чехиянын президенти Вацлав Клаус, Кыргызстандын өкмөт башчысы Николай Танаев баштаган бир катар министрлер, ишкерлер жана Чехиянын 17 ири ишкана, компанияларынын жетекчилери катышты. Кыргызстандын премьер-министри Николай Танаевдин айтымында, өлкөдө Чехиянын ишкерлери аракет кыла турган тармактар жана мүмкүнчүлүктөр арбын. Бирок эки тараптын ишкерлери тең ал мүмкүнчүлүктөрдү толук колдоно албай жатат. Ошондуктан, кыргыз өкмөт башчысы Николай Танаев соода-экономикалык кызматташуу боюнча өкмөттөр аралык комиссия түзүүнү сунуш кылды:

- Натыйжалуу жана иштиктүү кызматташуу үчүн соода-экономикалык кызматташуу боюнча кыргыз-чех өкмөттөр аралык комиссияны түзүүнү сунуш кылабыз. Андан тышкары кыргыз-чех ишкер кеңешин түзүү зарыл. Ошондо эки өлкөнүн ишкерлери менен адистери абалды иликтеп, эки тарапка тең пайда алып келе тургандай сунуштарды айтат деп ишенем.

Ал эми Чехиянын президенти Вацлав Клаус Кыргызстандын президенти Аскар Акаев менен сүйлөшүү маалында ишкерликти өркүндөтүү үчүн эки маанилүү келишимди кабыл алуу зарыл деген чечимге келишкендигин кабарлады:

- Биз президент Аскар Акаев экөөбүз азыр биздин мамлекеттерибиздин ортосунда эң маанилүү келишимди даярдоо зарыл деген чечимге келдик. Анын бири - инвестицияны колдоо жана коргоо. Экинчиси - кош салыктан качуу жөнүндөгү келишим. Бул эки келишим ишкерлик катнашты өркүндөтүүгө жол ача турган эң маанилүү документ. Ошон үчүн биздин министрликтер бул документтердин долбоорун даярдай турган болушту.

Ал эми Чехиялык ишкерлер Кыргызстандагы абал менен таанышкандан кийин кызматташуу үчүн негизги төрт шарт, тактап айтканда, эң ириде каражат, аны коргой турган өкмөттүн кепилдиги, долбоорду ишке ашырууга абдан кызыкдар өнөктөш жана долбоорго зарыл каражатты бере турган туруктуу банк системасы зарыл экендигин билдиришти.

Чехиядагы «Азас инвест» аттуу уюмдун башкы директору Петр Квиектин айтымында, ал Кыргызстанга зарыл мунай иштетүү тармагын өнүктүрүү долбоорун түзүү максаты менен келген. Бирок каражат бере турган туруктуу банк менен долбоорду коргоого ала турган өкмөттүн кепилдигинин жоктугу аны кооптонтуп турат. Ушундан улам чехиялык ишкерлер өкмөттүн кепилдигин талап кылышты. Ага Кыргызстандын Чехиядагы соода боюнча өкүлү Жанат Бейшеновдун жообу төмөнкүчө болду:

- Кыргыз өкмөтү коммерциялык долбоорлорго өз кепилдигин бербейт. Ошон үчүн ишкерлер түздөн-түз иштешүүсү жакшы. Кыргыз ишкерлери долбоорду түзөөрдөн мурун кандай кепилдик берерин алдын-ала ойлонуусу зарыл. Чехиялык ишкерлер үчүн экспорттук мамлекеттик камсыздандыруу компаниясынын ишеними абдан маанилүү. Тилекке каршы, бул компаниянын талабына Кыргызстандагы бир дагы банк туруштук бере албайт. Ошон үчүн эки тараптын ишкерлери тобокелге барышы керек ,- деп иштин жагдайын түшүндүрдү.

Ушундан улам Бишкек эркин экономикалык аймагынын башкы директорунун орун басары Зулкайнар Бакиев чехиялык ишкерлердин Кыргызстанда иштей башташына күмөн:

- Эгерде булар ойлорун ишке ашырам десе элден мурун завод-фабрикаларды көрүш керек болчу. Себеп дегенде, инвестор ошондон кийин гана иштээрин же иштебесин чечет. Дүйнөдө азыр бирөө кепил болсун деген практика жок. Кепил болсо ар бир адам ишкерликке барат. Кепил деген сөз - акчасы эч жакка кетпейт деген сөз да! Иштеш үчүн анча-мынча акчасын салыш керек да…

Сүрөттө: президенттер Акаев менен Клаус ишкерлерге жардам бере алабы?