Борбор Азия

Документке Шанхай Кызматташтык уюмунун саммитинин алкагында, 3-июлда кол коюлган. Ал макулдашууда Казакстан Айдагы эл аралык изилдөө станциясынын (International Lunar Research Station или ILRS) 12-мүчөсү катары кабыл алынганы белгиленет. Бул станцияны түзүүнү 2021-жылы Кытай менен Орусия демилгелеп, ага Азербайжан, Беларус, Египет, Никарагуа, Сербия, Пакистан, Түштүк Африка, Таиланд жана Венесуэла кошулган.

Кытайдын Тышкы иштер министрлиги билдиргендей, макулдашуунун алкагында Бээжин менен Астана “космос мейкиндигин тынч колдонууда эки өлкөнүн аэрокосмос агенттиктеринин ортосунда маалымат алмашууну жана кызматташтыкты колдоп”, “Айдагы жана алыскы космосту багындыруудагы кызматташтыкты алдыга жылдырат".

Ал эми Казакстандын Санарип өнүгүү, инновация жана аэрокосмос министрлиги 5-августта бул документтин чоо-жайын кененирээк чечмеледи. Маалыматка караганда, Бээжин менен Астана бири-биринин космодромдорун коммерциялык багытта колдонуу мүмкүнчүлүктөрүн караштырып жатышат. Мекеме кошумчалагандай, Казакстан Айдын айланасында телескоп колдонуу долбоорун түзүп чыгууга жана иштетүүгө катышат.

Астананын кошулуусу Бээжиндин Айды багындыруу планын бекемдеп, Казакстанды Кытайдын катуу өнүгүп бараткан космос тармагынын мындан аркы интеграциялоо траекториясына жайгаштырууда. Бул, эксперттердин пикиринде, Кытайдын АКШ менен атаандашуудагы аракеттеринин бири.

“Кытай космос державасы катары АКШ менен теңтайлашып, керек болсо андан озуп өткүсү келет. Жакында эле Айдан топурак үлгүлөрүн алып кайткан миссиясы дагы Кытайдын Айдагы изилдөөгө кызыкдарлыгын айгинелейт жана анын узак мөөнөттөгү максаттарынын техникалык мүмкүнчүлүктөрүн көрсөтөт”, - деди “Эркин Европа/Азаттык” радиосуна АКШнын Москвадагы коргонуу маселелери боюнча мурдагы атташеси, RAND Corporation компаниясынын космос саясаты боюнча улук илимий кызматкери Брюс МакКлинток.

Июнь айында Айдан кытайлык "Чанъэ-6" аппаратынын Жерге кайтып келиши бул тармактагы соңку ийгиликтердин бири болуп калды. Бээжин ILRS станциясынын курулушун 2030-жылдары аяктоого ниеттенип турат. Кытайдын Улуттук космос башкармалыгы ошондой эле Айга 2030-жылга чейин астронавттарын жиберүүнү көздөп жатканын билдирди. Ал эми апрелде Бээжин Айдагы изилдөө станциясын негиздөө боюнча эл аралык кызматташуу уюмун түзгөн. Кытай жетектеген бул структура ага мүчө мамлекеттердин Айдагы миссияларын координациялоого багытталган.

ILRS станциясын куруу боюнча пландар НАСАнын “Артемида” программасына жооп катары каралып келет. Америкалыктардын программасынын негизги максаты - 2025-жылга чейин Айга миссиясын жиберип, 2028-жылдарга карата ал жакта туруктуу команданын болуусун камсыздоо.

Вашингтондун космосту багындыруу боюнча дипломатиялык аракеттеринин натыйжасында “Артемида макулдашуусуна” 40тай өлкө кол койгон. Бул космос мейкиндигин колдонуу жана изилдөө боюнча принциптердин топтому.

“Кытайлыктар өзүлөрүнүн көчүрмө уюмдарын түзүүгө аракет кылып жатышат. Анткени кеп кимиси өз программаларына канчалык көп колдоо табары тууралуу болууда. Казакстандыкы эми белгилүү. Алар Кытайды өздөрүнүн космос тармагы үчүн болочоктогу билим, каржы жана машыгуу булагы катары карашат”, - дейт Берлиндеги MERICS борборунун аналитиги Ева Зайверт.

Кытайдын ааламга карай багыт алуусу

Казакстан 70 жылдан бери советтик жана орусиялык космос программаларынын ажырагыс бөлүгү болуп келген. Казакстандын аймагындагы Байкоңур космодромунан ааламга жүздөгөн ракеталар учурулган. Бул тарыхый космос жетишкендиктеринин очогу десе болот. 1957-жылы Байкоңурдан алгачкы “Спутник” учурулган. Космоско учкан алгачкы адам Юрий Гагарин дагы 1961-жылы дал ушул Байкоңурдан көтөрүлгөн.

Советтер Союзу ыдырагандан кийин Байкоңур Орусиянын "Роскосмосунун" негизги космодрому бойдон калган.

Эми Орусиянын да, Байкоңурдун да ролдору өзгөрө баштады.

Космос комплекси көп жылдардын бери Орусия менен Казакстан ортосундагы келишим тууралуу чырдын чордонунда турат. Ал эми "Роскосмос" өз ракеталарын Орусиянын аймагынан учурууну көздөп жатат.

Ошол эле учурда Орусиянын космос программасына бөлүнгөн каржы кыскарып, бир катар техникалык мүчүлүштүктөр болуп, айланасында ар кандай ызы-чуулар көбөйдү. Алгач 2014-жылы, кийин 2022-жылы Москва Украинага кеңири масштабдагы согуш ачкандан кийин Орусияга киргизилген Батыштын санкциялары космос тармагын дагы алсыратты. Анткени Батышта өндүрүлгөн айрым зарыл компоненттер келбей калды.

Мындай өзгөрүүлөр Кытайдын космос программасы өтө тездик менен өнүгүп жаткан маалда болду. Анын үстүнө Бээжин бул тармакка соңку жылдары миллиарддаган доллар салды.

Орусия менен Кытай ортосундагы космос өнөктөштүгү 2014-жылы башталып, кийинки жылдары акырындан өнүгүп, акыры ILRS сыяктуу биргелешкен долбоорлор түзүлдү.

“Орусияда башка көп варианттар бар деп ойлобойм. Орусияга көп нерсе мураска калган жана алардын тажрыйбасы көп. Бирок анын баары артта калды. Кеп космос жөнүндө болгондо, Москва орус-кытай алакаларындагы кичүү өнөктөштөй”, - дейт Лондондогу Коргонуу иликтөөлөр боюнча биргелешкен падышалык институт аналитикалык борборунун космос коопсуздугу боюнча илимий кызматкари Жулиана Зюсс.

Ал арада Бээжин өз таасирин кеңейтип, өзүнүн “Бир алкак - бир жол” демилгесине да космос компонентин кошту.

“Кытай космос державасы макамын активдүү түрдө бекемдеп жатат. Анын курулушуна Казакстан да катышууга ниеттенип жаткан Айдагы база - бул космостогу “жумшак күч” түзүү боюнча туруктуу аракеттеринин бир гана бөлүгү”, - дейт Зюсс.

Космостогу жаңы эра

Казакстандын ILRS станциясын негиздөө боюнча макулдашууга кол койгону Кытай космостогу дымактуу мүдөөлөрүн ишке ашырууда дагы бир кадам алдыга жасаганын айгинелейт. Космос саясатына адистешкен Лестер университетинин доценти Бледдин Боуэндин пикиринде, узак мөөнөттүү пландарды алганда, Астана менен Бээжиндин ортосунда жетишилген макулдашуунун башка өңүттөрү мындан дагы маанилүү болушу мүмкүн.

“Айдагы илимий жана изилдөө долбоорлоруна багытталган. Ал эми учуруу кызматтары боюнча макулдашуу Жер орбитасына көп сандагы спутниктердин чыгарылышын билдирет. Бул абдан маанилүү, анткени спутниктер биз таянган күнүмдүк инфраструктураны камсыздап, космос экономикасында борбордук орунду ээлешет”, - дейт “Азаттыкка” Бледдин Боуэн.

Бээжин үчүн АКШ менен космостогу атаандаштыкта Beidou спутник навигациялык системасы маанилүү багыт болуп саналат. Ал америкалыктардын GPS, орустардын ГЛОНАСС жана европалыктардын Galileo системаларына атаандаш катары чыгарылган. Бул системалардын кеңири жайылышы ири коммерциялык баалуулукту түзгөндүктөн, Кытай BDSтин учактарды, автоунааларды жана кемелердин навигациясында колдонулушун каалайт. Андан тышкары ал жаратылыш кырсыктарында гуманитардык жана башка жардам көрсөтүүдө, айыл чарбаны жакшыртууда, аба ырайын боолголоодо колдонулса деп ниеттенет. АКШ Аба күчтөрүнүн Кытай аэрокосмикалык иликтөөлөрү боюнча институтунун баяндамасында белгиленгендей, BDS глобалдык системасынын 30 спутниги 2020-жылдан бери иштейт жана 120 өлкө аны колдоно баштады.

Казакстан Бээжин тарапка 2013-жылы эле ыктай баштаган. Ошондо кытай жана казак менчик космос компаниялары өз ара кызматташууга киришкен. Эми бул кызматташтык жылдан-жылга өнүгүп барат. Анткени Орусиянын космос программасы Кытайдыкынан артта калды.

“Кытай учурда инвестор катары кыйла алгылыктуу. Анткени акчасы бар. Андан тышкары Казакстандын космос өндүрүшү чыгарган нерсенин баары Кытайдын космос тармагында керектелиши мүмкүн”, - дейт Боуэн.

Казакстандын аймагын космоско аппараттарды учуруу үчүн колдонуу дагы маанилүү. Анткени Орусия Байкоңурдан кеткиси келип жүрөт. Москва бул комплексти келишим боюнча 2050-жылга чейин ижарага алганы менен, Кытай учурда өз коммерциялык космос компаниялары үчүн дүйнө жүзү боюнча учуруу аянтчаларын издеп жатат. Казакстанда ошондой эле ракеталарга каршы коргонуу каражаттарын сыноодон өткөрүүчү полигон да бар.

Алардын туугандары кандай пикирде? Бээжиндин Астанадагы элчиси менен Казакстандын Тышкы иштер министрлиги бул маселеден кабардарбы?

30-июлда жарык көргөн макаланын автору Жаксылык Казымуратулы Кытайдагы куугунтуктун тарыхына сереп салып, "себепсиз камоолор кайра башталды" деп жазды. Ал жалпыга маалымдоо каражаттарында, билим берүү мекемелеринде жана мамлекеттик кызматта иштеген 22 кишинин тизмесин жарыялады.

"Кармалган жарандардын айрымдарын жакшы тааныйм, жакшы мамиледе болчубуз. Алардын айрымдары менен 15 жылдан бери чогуу жүрдүм, бирок алардын Кытай бийлигине каршы иш кылганын көргөн эмесмин, тескерисинче, алардын Түштүк Шинжаңдагы ок атышууларды айыптаганын көп жолу уктум", - деп жазат макалада журналист Калиакбар Үсемханулы.

Ал Казакстанга көчүп кеткенге чейин "Шинжаң" гезитинде иштеген.

Макалада журналист Ерлан Мазандын да пикири орун алган. Учурда Астанада жашаган казак журналист убагында "Шиңжаң" гезитинде кабарчы болуп иштеген. Мазан тизмедеги жарандарды тааный турганын айтат:

"Көп жылдар бою баарлашып жүргөн адам катары, алар Кытайдын мыйзамдарын бузган жок деп айта алам. Алардын баары жогорку билимдүү, сабаттуу, өз ишине берилген, үй-бүлөсүнө кам көргөн, үлгүлүү жарандар. Кытай бийликтери аларды эмне деп айыптаганын билбейм, бирок аларга саясий айып тагылган болсо, анда бул күлкүлүү нерсе. Кытай Коммунисттик партиясы өзү тарбиялаган жана даярдаган кадрларга ишенбей турган абалга жеткени уят", - деп айтылат макалада.

Эки жыл мурунку окуя

Эки жыл мурун социалдык тармактарда видео тараган. Анда туугандары Кытайда жашаган Гарапа Насиолла камалып, кийин дайынсыз жоголгондугун айтышат.

"Иним Гарапа Бээжиндеги Улуттар университетин бүтүргөн. Кесиби боюнча казак тили жана адабияты мугалими. 2012-жылы Санжы райондук орто мектебине жумушка орношуп, анда алты жыл иштеди. 2018-жылы Шинжаңдын башка аймагына тарбиялоочу болуп көчүп кетти. Ал Жаңмын шаарында (ред.: Кытайдын Гуандун провинциясына карайт) үч жыл иштеп, 2021-жылы жайкы каникулда Шинжаңга кайтып келген. Бирок көп өтпөй, 8-9-июль күндөрү кытайлык күзөтчүлөр аны үйүнөн кармап кетишкен", - дейт агасы Таскынбек Насиолла.

Агасынын айтымында, иниси Гарапа белгилүү обончу жана акын болгон. Ал WeChat социалдык тармагындагы баракчасында көптөгөн акын-жазуучулардын, музыканттардын чыгармаларын, казак адабияты, искусствосу жана тарыхы тууралуу материалдарды жарыялап турган. Гарапанын туугандары бул сайт этностук казактар арасында абдан популярдуу экенин айтышат.

"Бул абдан таасирдүү сайт болчу. Аны менен көптөр таанылды. Гарапа Насиолла эмнеге камалганын билгибиз келет. Эл аралык укук коргоо уюмдарынан анын жазаланбай, үй-бүлөсүнө аман-эсен келүүсүнө жардам беришин суранабыз", - дейт ошол эле видеодо Гарапа Насиолланын аталаш бир тууганы Оразбек Сапархан.

Гарапа Насиолла - "Жас Алаш" гезитинде ысымы жарыяланган 22 адамдын бири. Тизмеде ал Бээжиндеги Улуттар университетинин бүтүрүүчүсү, ырчы, музыкант катары көрсөтүлгөн. "Азаттыктын" казак кызматы бир кезде Гарапаны издөөгө жардам сурап, соцтармактарда кайрылуу жасаган кишилер менен байланышкан. Бирок алар журналисттер менен сүйлөшүүдөн баш тартышты. Редакция агасы Таскынбекке бир нече жолу телефон чалып, байланыша алган эмес. Кийин Гарапанын жакындары тааныштары аркылуу "азыр журналисттерге интервью бере албайбыз" деп кабар жолдошкон.

"Биз эч нерсе билбейбиз"

"Жас Алаш" басылмасынын журналисти Жаксылык Казымуратулы бул теманы көптөн бери изилдеп жүргөнүн айтат. Оболу ал Кытайдагы абактарда жаткан казактардын Казакстанда жашаган туугандарын тапкан.

"Макалада аты аталган адамдардын көбүнүн Казакстанда туугандары бар. Бирок баары комментарий берүүдөн баш тартышты. Мунун себеби айдан ачык. Алардын арачылык кылуусу камактагы туугандарынын абалын оорлотуп, аларга терс таасирин тийгизиши мүмкүн", - дейт журналист.

"Азаттык" аталган тизмедеги бир нече адамдын Казакстанда жашаган туугандарын таап, алар менен сүйлөштү. Кеминде алты адам Шинжаңдагы тууганы эч кандай себепсиз, тергөөсүз жана сотсуз бир канча убакыттан бери камакта экенин ырастады. Бирок алардын бири да ачык маектешүүгө макул болгон жок.

Атын атагысы келбеген казакстандык жигит Кытайдагы тууганы үчүн кооптонгону менен анын качан кармалганы тууралуу маалыматты да жашыруун айтып берди:

"Биз эч нерсе билбейбиз. Себебин түшүндүргөн жок. Ал жактагылар ачык айтпайт. Биз ар жерден такталбаган маалыматтарды гана алабыз. Кандай айып тагылганын, эмне үчүн кармалганын биле алган жокпуз. Кайсы жерде экенин, түрмөдөбү же лагердеби, аныктай албай отурабыз. Анын өнөкөт оорусу бар болчу, бирок медициналык жардам алганбы же жокпу, ал да белгисиз. Ал жактагы туугандарыбыз коркуп отурушат. Болгону "унчукпа, тынч отур, баары жакшы болот" деп жатышат".

Бул кишинин айтымында, Шинжаңдагы тууганын кытайлык күзөтчүлөр үйүнөн алып кетишкен. Андан бери бир нече ай өттү.

Кытайдын Шинжаң аймагында жашаган миллиондогон түрк тилдүү мусулмандар кысымга алынып, миңдегени ар кандай айыптар менен "саясий жактан кайра тарбиялоо лагерлерине" жөнөтүлүп жатканы тууралуу кабарлар биринчи жолу 2017-жылы чыккан. Бир жылдан кийин БУУ мындай лагерлерде миллионго чукул адам болушу мүмкүн деп билдирген.

Эл аралык уюмдар жана Батыш өлкөлөрү Бээжиндин бул саясатын айыптап, санкцияларды жарыялашкан. Кытай өкмөтү ошондой эле "мусулман аялдарды күч менен стерилизациялаган" деп айыпталган. Бирок расмий Бээжин айыптоолорду четке кагып, Шинжаңдагы саясатын "экстремизмге каршы күрөш", ал эми саясий лагерлерди "кесиптик кайра даярдоо борборлору" деп атап келет.

"Жас Алаш" гезитинин журналисти Жакcылык Казымуратулы Шинжаңдагы азыркы кырдаалды 2017-2020-жылдардагы саясаттын уландысы деп сыпаттайт. Ал мурункудай массалык болбосо да, жарандардын кармалышы тууралуу маалыматтар маал-маалы менен келип атканын айтат.

"Кытайдын азыркы бийлиги - бул Совет бийлигинин уландысындай. Мындайча айтканда, бул экономикалык жактан өнүккөн жана техникалык жактан кубаттуу система десек болот. Союз убагында кандай болгонун билесиңер, маалымат каражаттарына чыккан ар бир материал Борбордук Комитеттин көзөмөлүндө болчу. Тактап айтканда, улуттук маселени "чыпкалап", анан басып чыгарчу. Кытайда да маалыматтар ушундай жараянда чыгат. Темир тор артына отургандардын көбү басылмаларда, телеканалдарда иштешкен. Ар бир билдирүү, ар бир жаңылык жарыяланганга чейин чыпкадан өтүп турган. Эми бир нече жылдан кийин айрым кемчиликтер табылып жатат. Менимче, бул жөн гана адамдарды камоого шылтоо", - дейт Жакcылык Казымуратулы.

“"Урматтуу достор" бири-биринин элин кыйнабашы керек”

Быйыл 4-июлда Казакстандын борбору Астанада Шанхай кызматташтык уюмунун кезектеги саммити өттү. Дал ошондо казакстандык коомдук активист Ауыт Мукибек Астанага атайын иш сапары менен келген Кытайдын төрагасы Си Цзинпинге Шинжаңда абакта отурат делген 17 адамдын аты-жөнүн жана мурдагы кызматтарын көрсөткөн ачык кат жолдогон. Ал Кытайдын Коммунисттик партиясынын лидеринен адилетсиз куугунтуктоону токтотуп, Шинжаң түрмөлөрүндө жаткан казактардын бошотулушуна көмөктөшүүнү суранган.

"Си Цзинпин Касым-Жомарт Токаевге үч жолу "урматтуу досум" деп кайрылды. Мен өзүм уккан жокмун, эл айтты. "Урматтуу достор" бири-биринин элин кыйнабашы керек. Ал жерде бир миллион 700 миң казак бар (ред.: Кытайдагы казактарынын так саны белгисиз, бир катар булактарда жогорудагы сандар келтирилген). Президент "казак дүйнөнүн кайсы мамлекети болбосун казак, анын тарыхый мекени Казакстан" деп айтты. Си Цзинпин муну уккан жок деп ойлойсузбу? Укту. Же муну Кытайдын тышкы иштер министри укпай калдыбы? Укту. Бул тууралуу Кытайдын Казакстандагы элчиси да билет. Андыктан алардын казактарды кысымга алып, түрмөгө отургузууга эч кандай негизи жок болчу", - дейт активист.

Ауыт Мукибек Казакстандын тышкы иштер министри Мурат Нуртилеуга бул маселени тактап берүүнү өтүнүп кат жолдогонун айтат. Кийинчерээк ал кат Казакстандын Кытайдагы элчилигинин консулдук бөлүмүнө жөнөтүлгөнүн билген. Жакында жообун да алган.

"Казакстандын Кытайдагы консулдугу Кытай тарап менен биргеликте үй-бүлөнү бириктирүү механизмин иштеп чыкканын маалымдайбыз. Бул механизмге ылайык, сиздин арызыңызда көрсөтүлгөн адамдардын жакындары eOtinish платформасы аркылуу консулдук департаментке түздөн-түз кайрылуусу керек", - деп айтылат катта.

Ауыт Мукибек Кытайда кармалган казактардын айрым туугандары eOtinish аркылуу арыз жазып, жооп күтүп жатканын айтат.

"1991-жылы 16-декабрда кабыл алынган "Казакстан Республикасынын мамлекеттик көз карандысыздыгы жөнүндө" конституциялык мыйзамда 7- 8-беренелерде чет өлкөлөрдөгү этностук казактар жөнүндө айтылат. 8-беренеде Казакстан "чет өлкөдөгү казактарга руханий жана маданий жактан жардам берет, ошол мамлекет менен түзүлгөн келишимдердин негизинде чет өлкөдөгү казактардын кызыкчылыгын коргойт" деп жазылган. Шанхай Кызматташтык Уюмунун саммити өтүп жаткан маалда Кытай менен отузга жакын келишимге кол коюлду. Эмне үчүн казактар жөнүндө, алардын кызыкчылыгын коргогон бир да келишим түзгөн жокпуз? Эмнеге? Колдогу мыйзамды ишке киргизе албасак, бул уят деп ойлойм", - дейт Мукибек.

"Азаттык" Шинжаңда негизсиз камалган 22 адам боюнча расмий пикирин сурап Казакстандын Тышкы иштер министрлигине суроо жолдоду. Министрликтин расмий өкүлү Айбек Смадияров абалды тиешелүү адистерден тактап берүүнү убада кылганы менен, эч кандай жооп келген жок. "Азаттык" менен ачык маектешүүгө макул болбогон жарандар "Тышкы иштер министрлигинен расмий жооп күтүп жатабыз" деп билдирди.

31-июлда "Азаттыктын" казак кызматынын кабарчысы Асем Мухит кызы Кытайдын Казакстандагы элчиси Чжан Сяого кайрылып, Шинжаңда казак интеллигенциясынын камакка алынганы тууралуу маалымат чынбы деген суроосун узаткан. Кытай дипломат суроону аягына чейин укпай, "мындай болушу мүмкүн эмес" деп жооп берди.

Кытай Казакстандын эң ири экономикалык өнөктөштөрүнүн бири. Соңку жылдары Астана менен Бээжиндин саясий жана экономикалык кызматташтыгы чыңдалууда. Казакстандык жана чет элдик саясат таануучулар "Казак-кытай мамилесинде Бээжиндин таасири үстөмдүк кылып, Астана дүйнөлүк державага айланат" деген пикирди айтып келишет.

"Азаттыктын" казак кызматынын журналисти Асем Мухит кызынын макаласын орус тилинде бул жерден окуй аласыз.