Борбор Азия

14-декабрда Аваза шаарында Түркмөнстан, Азербайжан жана Түркиянын президенттери катышкан саммит өттү.

Шаршембиде Түркиянын президенти Режеп Тайип Эрдоган жана Азербайжандын президенти Илхам Алиев Түркмөнстандын Аваза шаарына келди. Алар түркмөн президенти Сердар Бердымухамедов менен сүйлөшүүлөрүндө түркмөн газын Азербайжан жана Түркия аркылуу Европага сатуу маселеси талкуулады.

Бул демилгени президент Эрдоган көтөрүп, "биз түркмөн газын ташуу ишин чукул баштообуз керек" деди.

"Учурда дүйнөдө, айрыкча Европада энергетикалык коопсуздук өтө маанилүү болуп турат. Түркия бул багытта көптөн бери иш алып барууда. Баку-Тбилиси-Жейхан мунай кууру жана "Түштүк газ коридору" маанилүү долбоорлор. Транс-Анадолу газ кууру менен Каспий газын Европага ташып жатабыз. Эми биз түркмөн жаратылыш газын да Европага ушундай жол менен жеткирүү боюнча ишти баштообуз абзел".

Авазадагы саммитте Түркия, Түркмөнстан жана Азербайжандын ортосунда соода, экономика, билим берүү жана энергетика боюнча эң маанилүү беш келишимге кол коюлду.

Эрдоган ошондой эле президент Сердар Бердымухамедов менен жолугушууда, үч өлкөнүн ортосундагы экономикалык алаканын өнүгүүсү үчүн жарандарга визасыз каттоого мүмкүнчүлүк түзүүнү сунуштады.

Эске сала кетсек, быйыл сентябрда Түркмөнстандын бийлиги Түркиядан түркмөн жарандары үчүн виза режимин киргизүүнү суранган. Бул чечимди Анкара колдоп берген. Ага чейин Түркмөнстандын жарандары Түркияга визасыз эле кирип, өлкөдө 30 күнгө чейин жүрө алчу.

Ал эми Авазада талкууланган газ маселесинин төркүнү түркиялык аткаминерлердин июлдагы Ашхабадга сапарында белгилүү болду. Анда президент Сердар Бердымухамедов менен болгон сүйлөшүүлөрдүн жыйынтыгында түркмөн газын Түркияга жеткирүүнүн үч альтернативдүү варианты каралган.

Сүйлөшүүлөрдүн жыйынтыгында Анкара суюлтулган түркмөн газын танкерлер менен Азербайжанга жеткирүүгө кызыкдар экени кабарланган. Түркия бул демилгесин Украинадагы согуштан улам европалыктар орус газынан баш тартууга аракет кылып, альтернативдүү жолдорду издеп жаткан учурда көтөрүүдө. Бирок бул сунуштун экономикалык пайдасы боюнча пикирлер эки ача.

Ал эми Энергетика коопсуздугу боюнча британиялык эксперт Жон Робертс 12-декабрда “Азаттык” радиосунун түркмөн кызматына берген маегинде, көгүлтүр отунду Каспий деңизи аркылуу Азербайжанга танкерлер менен ташуунун кирешелүүлүгү өтө күмөн экенин баса белгилеген.

"Техникалык жактан алып караганда, Түркмөнстандан Азербайжанга деңиз аркылуу газ ташып, ал жактан Түштүк коридор аркылуу жеткирүүгө болот. Бирок коммерциялык жактан, анын мааниси жок. Мунун эки себеби бар. Биринчиден, бул анын баасы. 2010-жылы Эл аралык энергетикалык агенттик газды деңиз аркылуу ташуу куурга караганда эки эсе кымбат деген бүтүм чыгарган. Анан мен бул маселени айрым компаниялар менен талкууладым. Алар мага газды танкерлер менен ташууга караганда түтүк менен ташуу төрт эсе арзан экенин айтышты".

Былтыр Азербайжан менен Түркмөнстан Каспий деңизиндеги мунай кендерин иштетүү жөнүндө макулдашууга жетишкен. Натыйжада, эки өлкөнүн ортосунда 30 жылга созулган тирешке акыры чекит коюлган.

Анда Түркмөнстандын ошол кездеги президенти Гурбангулы Бердымухамедов менен Азербайжандын лидери Илхам Алиев Достлук кенин иштетүү боюнча түшүнүшүү меморандумуна кол коюшкан.

Каспийдин жээгиндеги эки өлкөнүн мамилеси 2003-жылы Азербайжандын мурдагы лидери Гейдар Алиев жана 2006-жылы түркмөнбашы Сапармурат Ниязов каза болгондон кийин жакшыра баштаган. 2009-жылы Бердымухамедов эл аралык сотко кайрылып, Чираг жана Азери кендерине көзөмөл кылууну түркмөндөргө берүүнү өтүнгөн.

Ал эми Түркмөнстан дүйнөдө жаратылыш газынын кору боюнча төртүнчү орунда турат.

Кыргызстан менен Орусия маалымат коопсуздугун биргелешип камсыздоо боюнча макулдашты.

Кыргызстандын мамлекет башчысы Садыр Жапаров менен Орусиянын лидери Владимир Путиндин биргелешкен билдирүүсү президенттердин расмий сайттарында орус тилинде жарыяланды.

Анда Кыргызстан менен Орусия маалымат коопсуздугун камсыздоо багытында кызматташары белгиленген. Заманбап маалыматтык-коммуникациялык технологиялар дүйнөдө туруктуулукту сактоодо маанилүү экенин белгилеп, аны тескери максатта колдонуу коомго жана мамлекетке коркунуч жаратып жатканы айтылат. Жалпысынан биргелешкен билдирүүдө маалымат коопсуздугу жөнүндө конкреттүү мисалдар же иш-чаралар жазылган эмес.

Макулдашуунун маани-маңызы

2021-жылы февраль айында Москвада кол коюлган эки өлкө ортосундагы макулдашууну кыргыз парламенти ошол жылдын ноябрь айында ратификациялаган экен. Макулдашуунун толук текстин орус өкмөтүнүн расмий документтер жарыяланган сайтынан табууга болот. Анда эл аралык маалыматтык коопсуздукту камсыздоо үчүн кандай коркунучтардан коргоо зарылдыгы жазылган. Маселен, документтеги 1-берененин 6-бөлүмүндө коркунуч катары булар жазылган:

“Макулдашкан мамлекеттердин маданий, моралдык, руханий чөйрөсүнө, коомдук-саясий жана саясий-экономикалык системасына зыян келтирген маалыматтарды таратуу".

Дагы караңыз

Адам укугунун абалы: саясий эркиндиктин чектелиши

2021-жылы 3-ноябрда Жогорку Кеңешке бул макулдашууну Улуттук коопсуздук кызматынын жетекчисинин ошол кездеги орун басары Жаныбек Жоробаев алып келген.

“Маалымат коопсуздугу чөйрөсүндө ар кандай кырдаалдарды көзөмөлдөө жана таасир этүү боюнча бирдиктүү механизмдерди түзүү болуп эсептелет. Ушул макулдашуу эки өлкөнүн коопсуздугун жогорулатууга жана заманбап чакырыктарга, коркунучтарга каршы бирдиктүү аракет кылууга жол ачат”, - деген Жоробаев.

Медиа коомчулуктун тынчсыздануусу

Сөз эркиндиги болуп көрбөгөндөй басым-кысымга кабылган өлкө - Орусия менен Кыргызстан бийлигинин маалымат коопсуздугу жаатында кызматташуусуна жергиликтүү серепчилер тынчсыздануусун билдирүүдө. Бул ириде эркин медианын сайттарынын бөгөттөлүшү, социалдык тармактардын чектелиши сыяктуу чараларды күчөтпөйбү деп тынчызданышат.

Журналист, жарандык активист Перизат Саитбурхандын пикиринде, “маалымат коопсуздугу” деген түшүнүк кеңири, аны бийлик каалагандай колдонсо болот.

“Маалыматтык коопсуздук деп убагында фейктерге каршы мыйзамды, азыр "чет элдик агенттерге" каршы мыйзамды орустардан көчүрүп алдык. Алардын негиздемесинде “биз өзүбүздүн маалымат коопсуздугун сакташыбыз керек, улуттук баалуулуктарды сактоо зарыл” деп айтылат. Эми мындан ары дагы күчөй берет деп ойлойм. Азыркы геосаясий окуялардан улам Орусия Кыргызстан сыятуу өлкөлөргө басым жасап, дүйнөлүк маалымат булактарын чектегиси келет. Кыргызстан ансыз деле көз карандысыз медиаларды жаап, блогерлерди отургузуп жатат. Аракет мындан ары дагы күчөп, маалыматтык авторитаризм күчөйбү деп ойлойм”, - деди журналист.

Дагы караңыз

Сөз эркиндиги: элчилер кыргыз бийлигине кайрылды

Президенттин алдындагы башкаруу академиясынын ректору Алмазбек Акматалиев Кыргызстан маалыматтык коопсуздук жаатында бардык өлкөлөр менен кызматташууга барышы керек дейт. Акматалиев мында сөз эркиндиги жөнүндө тынчызданууга негиз жок деген ойдо:

“Азыр интернет заманында сөз эркиндиги жөнүндө кооптонбой эле койсо болот. Баарын жаап салганга технологиялык мүмкүнчүлүк жок. Ал эми маалыматтык коопсуздук деген эмне? Бул деген мамлекеттик сырды сактоо, социалдык тармактардын иштешин кароо, ар кандай фейк жана терс маалыматтар боюнча Орусия эле эмес Европа, АКШ менен дагы иштей бергени туура болот”, - деди Акматалиев.

Дагы караңыз

"Темировду Орусияда эмне күтөт деп кабатырбыз"

Маалымат коопсуздугу деген эмне?

Эми маалымат коопсуздугу жөнүндө кеп кылалы. Бул темада ар кандай семинарларды өткөрүп жүргөн медиа-эксперт Элира Турдубаева мындай пикирде.

"Маалымат коопсуздугу кеңири түшүнүк. Европа Биримдигинде маалымат коопсуздугу тууралуу мыйзам кабыл алынган. Анда адамдардын жеке маалыматтарын сактоо каралган. Бизде жеке маалыматтарды коргоо жөнүндө мыйзам жок, аларды каалаган жерден тапса болот. Экинчиден, мамлекеттик маалымат коопсуздугу. Бул боюнча бизде дагы талаш бар. Кайсы маалымат мамлекеттик сыр, коопсуздукка коркунуч келтирет деген аныктама так эмес. Кээде мамлекеттик коопсуздук деп активист, оппозицияга каршы колдонулуп кетет. Маалымат коопсуздугун камсыздоо - медиасабаттуулуктан башталат. Коомчулукту фейк маалыматтарды чындыктан айырмалаганды үйрөтүү керек. Экинчиден, санариптик сабаттуулук керек. Тоолуу аймактардын көбүндө интернет жакшы жеткен эмес. Теле-радиолор пропаганда. Маселен, Украина боюнча орустардын телесин көргөндөр бир жактуу маалымат алып жатат. Кыскасы, маалымат коопсуздугун камсыздоо кылдат ишти талап кылат. Ал сөз эркиндигин чектебеши керек", - деди Турдубаева.

Дагы караңыз

Борбор Азия орус пропагандасына каршы тура алабы?

Турдубаева өлкөдө фейк-фермалардын кызматын акчасы же бийлиги бар адамдар колдонорун айтып, мындай көрүнүш коомчулукта манипуляцияга жол берип, маалымат коопсуздугуна шек келтирип жатканын кошумчалады.

Кыргызстан-Орусиядагы сөз эркиндигинин абалы

Орусияда дээрлик эркин медиа каражаттары жок десек болот. Өткөн жумада эле Орусияда 15 миңдей интернет-ресурс бөгөттөлдү. Маалыматка ылайык, бул өлкөдө 2022-жылы жумасын орто эсеп менен 5 миңдей сайт жабылган. Орусияда жалпы дүйнөлүк интернетти чектеп, өз аймагында көзөмөлдөөгө ыңгайлуу интернет желесин киргизүү демилгеси айтылып келет.

Бирок ошол эле маалда орус бийлиги пропагандалык медиа каражаттары аркылуу Борбор Азияда, анын ичинде Кыргызстанда маалыматтык коопсуздукка коркунуч жаратып жатканы айтылып келет.

Март айында Жогорку Кеңештин депутаты Нурлан Шакиев өкмөттү эки орусиялык телеканалды мамлекеттик бюджеттин эсебинен трансляция кылууну токтотууга чакырган.

Ал эми Кыргызстандын өзүндө болсо саясий көз карашын айтканы үчүн активист, блогер, журналисттер кармалган, көз карандысыз медиага каршы аракеттер болуп жатат.

Кемпир-Абад суу сактагычынын жеринин Өзбекстанга берилишине каршы болгон 30дай адам учурда камакта отурат. Алардын экөө Орозайым Нарматова менен Илгиз Шаменов Москвадан кармалып алып келинди.

Журналист Болот Темиров ноябрь айында Орусияга күч менен депортация болду.

26-октябрда Маданият, маалымат, спорт жана жаштар саясаты министрлиги “Азаттык Медиа” мекемесинин веб-сайтын эки айга жабуу чечимин чыгарган. 31-октябрда радионун “Демирбанктагы” эсеби эч кандай эскертүүсүз жана түшүндүрмөсүз бөгөттөлгөн.

Дагы караңыз

Кремлдин Ташкентке каршы маалымат чабуулу

Биринчи радио техникалык себептерден улам деген жүйө менен "Азаттыктын" берүүлөрүн обого чыгарууну 23-октябрдан баштап токтоткон.

13-ноябрдан тартып "Азаттыктын" теле жана радиоберүүлөрүн НТС каналы жана анын алдындагы "Санжыра" радиосу обого чыгарбай калды.

Министрлик 30-ноябрда “Азаттык Медиа” мекемесинин административдик даттануусун карап, аны канааттандыруусуз калтырган.

Бир катар эл аралык укук коргоо уюмдары жана элчиликтер кыргыз бийлигин “Азаттыктын” ишине тоскоолдук кылуу аракеттери токтотууга чакырган.

Кыргыз бийлиги өлкөдө сөз эркиндиги бар экенин жана аны коргой турганын кайталап келет.

Өткөн жылы Freedom House уюму (FH) Кыргызстанды соңку 11 жылда биринчи жолу “эркин эмес” мамлекеттердин катарына кошкон. Ушул жылдын 24-февралында чыккан “Дүйнөдөгү эркиндик-2022” баяндамасында Кыргызстандын көрсөткүчү былтыркыдан дагы бир упайга төмөндөдү. "Чек арасыз кабарчылар" уюмунун изилдөөсүндө Кыргызстан 2020-жылы 82, былтыр 79-орунда болчу. 2022-жылдын жыйынтыгында 72-сапка чыкты.