Экономика

"Кадыресе көрүнүш"

“Кумтөр” компаниясы быйыл өндүргөн алтындын көлөмү мурдагы жылдарга салыштырмалуу аз болушун кадыресе көрүнүш деп белгилеген. Мекеменин расмий сайтына жарыяланган маалыматта мындай учур Кумтөрдүн тарыхында көп эле жолу болгону айтылат.

“Кумтөр” компаниясы ага үч мисал келтирген:

• Маалыматка ылайык, 2002-жылы Кумтөрдөн 20 тонна 860 килограмм алтын өндүрүү пландалып, иш жүзүндө 16 тонна 439 килограмм болгон.
• Ортодогу айырма 4 тонна 421 килограмм.
• 2006-жылы 14 тонна 336 кг өндүрүү пландалса, иш жүзүндө 9 тонна 442 кг алтын алынган. Айырма 4 тонна 894 кг.
• Ал эми 2012-жылы 19 тонна 286 кг алтын өндүрүү каралып, 9 тонна 805 кг алтын өндүрүлгөн. Ортодогу айырма 9 тонна 481 кг түзөт.

“Адистердин эсебинде, рудадагы алтындын аз өлчөмү дагы бир аз убакытка созулушу мүмкүн. Андан ары акырындык менен өсүү темпи башталат. Мындан тышкары, жер астынан алтын казуу, калдык сактоочу жайды кайра иштетүү долбоорлорун ийгиликтүү ишке ашыруу менен жылына 17-18 тонна алтын өндүрүү пландалууда”, - деп айтылат “Кумтөр” тараткан билдирүүдө.

26-сентябрда Министрлер кабинетинин төрагасы Акылбек Жапаров Кумтөр кенинде алтындын жаңы запастары табылып жатканын жана кен дагы 20-30 жыл иштей турганын билдирген.

Ал кендеги калдык сактоочу жайдан алтын алууга аз эле убакыт калганын жана жер астынан алтын казуу долбоору да алдыга жылып жатканын айткан:

“Алтындын кору көбөйүүдө. Кен дагы 20-30 жыл кенен иштетилет. Тоголок алтын кени да бар. Ушул тапта “Кумтөр” компаниясын фондулук биржага чыгарууга даярданып жатабыз”.

Быйыл февраль айында Кумтөр кенинде алтынды жер астынан казып алуу долбоору башталган.

Баштапкы маалыматтарга ылайык, жер астынан казуу ыкмасы менен 115 тонна алтын алууга болот. Алтынды жер астынан казуу 2021-жылы пландалган.

"Ачык жол менен иштете турган запас 2028-жылы түгөнөт"

Тоо-кен тармагы боюнча адис Дүйшөнбек Камчыбеков буларга токтолду.

“Биздин божомолубузда Кумтөрдөн ачык жол менен иштете турган запас 2028-жылы түгөнөт. Андан кийин жер астынан казуу ыкмасы менен алынчу алтынга киришет. Ошол жерден кошумча алтын алып турсак болот. Бирок жер астынан алтын казуу оор. Өткөөлдөрдүн салынышына жараша ал жерден жылына 5-7 тонна алтын алса болот”.

“Кумтөр Голд Компани” жабык акционердик коому 2023-жылы Кумтөр кенинен 14 тонна алтын өндүрүү планына калган себебин “казылган рудада алтындын көлөмү аз чыгып калганы менен” түшүндүргөн.

Ал эми 2024-жылы 12,5 тонна алтын өндүрүү пландалган. Компания ушул тапта алтын казуу иши белгиленген жадыбал менен жүрүп жатканын, жыл жыйынтыгы боюнча бардык маалыматтар 2025-жылдын I кварталында жарыялана турганын билдирди.

Бирок быйыл алтын коюлган пландан канчага аз өндүрүлөрүн тактаган жок.

"Кен тармагында бирдиктүү саясат керек"

Экономист Эркин Абдразаков алтын казуу тармагында бирдиктүү саясат керек деген пикирде:

“Соңку жылдары Кумтөрдөн казылган рудаларда алтындын көлөмү азайып кеткени сезилип турат. Бирок Кыргызстанда Кумтөрдөн башка да майда алтын кендери бар. Ошолор толук кандуу иштебей турат. Алардан кошумча 4-5 тонна алдын казып алса болот эле. Алтын тармагында өкмөттүн бирдиктүү саясаяты болушу керек”.

Улуттук статистика комитетинин маалыматына ылайык, 2024-жылдын январь-июнь айларында Кыргызстандан чет өлкөлөргө 405 млн долларлык алтын сатылган.

Дагы караңыз

Дүйнөдө алтын кымбаттады: Кыргызстан запасын сактайбы же сатабы?

Ал эми 2023-жылы 20 тонна алтын сатып, мунун наркы 1 млрд 284 млн 332,8 миң доллар болгону расмий айтылган. Алтындын көбү Швейцарияга кеткен. Мындан сырткары Бириккен Араб Эмираттарына, Кытайга жана Түркияга да сатылган.

Алтындын кору Улуттук банкта сакталат.

Саясат талдоочу Турат Акимов алтындын баасы анын сапатына көз каранды экенин айтты:

“Алтын биздин экономикабызга түзмө-түз кирип, акчага окшоп айланбайт. Ал Улуттук банкта сакталат. Анын көлөмү канчалык көп болсо, аны күрөөгө коюп сырттан карыз алса болот. Ошого жараша алтындын көлөмүн жарыялап туруш керек. Алтындын сапатын аныктаган Лондон баалуу металл биржасынан сертификациядан өтүп турган оң. Биз дүйнөлүк рынокко алтынды көп чыгарып жиберсек, анын баасы төмөндөп кетиши мүмкүн”.

Кыргыз өкмөтү 2021-жылдын май айында канадалык “Центерра Голд” компаниясы иштеткен Кумтөр кенин башкарууну өз колуна алып, узак талаш-тартыштан кийин – 2022-жылдын апрелинде аны толук өткөрүп алган.

Кенде 2021-жылы 14,6 тонна алтын өндүрүлгөн. Мунун 4-5 тоннасын кенге ага чейин ээлик кылган канадалык “Центерра Голд” компаниясы чыгарып кетсе, 10 тоннасы Кыргызстандын өзүндө калган.

Кыргыз бийлиги мындан 323 миллион доллар киреше тапканын маалымдаган. Натыйжада мамлекетке 13,6 млрд сом салык төгүлгөнүн билдирген.

2022-жылы 17,3 тонна алтын өндүрүлүп, план 200 килограммга ашыкча аткарылган. Компания мындан 986,5 миллион доллар киреше тапкан. Натыйжада ишкана мамлекетке 32,1 млрд сом салык жана милдеттүү төлөмдөрдү төккөнүн жарыялаган.

Ишкана 2023-жылы Кумтөр кенинен 13 тонна 567 килограмм алтын өндүрдү. Бул жылы жалпы 14 тонна алтын өндүрүү планын койгон. Бирок планга жетпей калган себебин “казылган рудада алтындын көлөмү аз чыгып калганы менен” түшүндүргөн. 2023-жылы өндүргөнүнөн жалпы 13 тонна 577 килограмм алтын саткан. Ишкана мындан жалпы 849,0 миллион доллар киреше таап, анын 302,4 млн долларын таза пайда катары көргөн. Мамлекетке салык жана башка төлөмдөр түрүндө 17 миллиард 241 миллион 71 миң сом которулганын маалымдаган.

2024-жыл боюнча маалыматтар адатта жыл аяктагандан кийин берилет.

Аларга саткан товардын электрондук эсеп фактурасы жок деген себеп менен жарым жылдагы соода жүгүртүүсүнөн 10% төлөм төлөтүп алууга милдеттендирген билдирүүлөр келген. Салык кызматы мыйзам талаптары менен рыноктун эрежелери так сакталышы кажет деп эсептейт.

Жакында бир катар соода борборлоруна салыкчылар келип, соодагерлердин соода жайы менен кампаларын текшерүүгө алган. Жыйынтыгында ондогон ишкерлерге товарларынын электрондук эсеп-фактурасы жок деген негиз менен 10% салык төлөмүн милдеттендирип кетишкен.

Ишкерлердин нааразылыгы

Бишкектеги соода борборлорунун биринде телефон сатып иштеген Алтынай салыкчылар ишкерлерге "тынымсыз түшүндүрүү иштерин жүргүзүүнүн ордуна, жазалоого кызыкдар болуп жатканын" айтууда.

“Мисалы, менин дүкөнүмө 78 000 сом айып пул келди. Жанымдагы кошунама 217 000 сом айып пул келди. Миллион сомго чейин айып пулдар келди. Товарга анча кошулбайт да, атүгүл 10% да кошулбайт. Мисалы, 1000 долларлык товарды мен 1200 долларга сатпайм да. Миң долларлык товарга мен балким 10-20-30 доллар кошушум мүмкүн, 2-3%. А булар 10% айып пул деп атышат. “Эмнеге?” деп таң калып, сурасам, “сиз бул товарды сатканда кассадан өткөргөнсүз” дейт, мен “ооба, сиздер өткөр дегенсиздер, мен өткөрдүм, эсептеп туруп, анын салыгын төлөдүм” десем, “жок, сен ал товарды кайдан алдың, сага товарды берген киши электрондук эсеп фактура бериши керек болчу” дейт. Январда мен кассадан канча өткөргөнүмдү алар көрдү, салык алды. Февралда өткөргөндөрүмө дагы салык алды. Анан эмне үчүн январда-февралда айтпайт? “Эй, сен макул өткөрүп атыптырсың, электрондук эсеп-фактураң кана” деп эмнеге айткан жок? Менин оюмча, “көбүрөөк топтолсун, көбүрөөк салык салалы” деп булар атайын алты ай күттү”.

Ушул күндөрү ГУМ, “Ред-Центр”, “Дордой-Плаза” өңдүү бир нече соода борборунда эмгектенген жүзгө чукул ишкерлер Министрлер кабинетине кайрылуу жолдогону турушат.

Ишкерлер мыйзам боюнча жеткирүүчүлөр товарга электрондук эсеп-фактураларды кошуп берүүгө милдеттүү экендигине карабай, алардын көпчүлүгүндө мындай документ жок экенин, башка тандоо жоктугунан улам товарды документсиз алууга аргасыз болушарын айтышууда.

Дагы караңыз

Өкмөт ишкерлерди мыйзамсыз текшергендерди айыпка жыгууну сунуштады

Мыйзамды так аткаруу үчүн өлкөгө келген товарды чек арадан кирип жатканда, бажыдан дыкат документтештирүү зарылдыгын, ошондо гана импортчулар да укуктук жактан так таризделген товарга ээ болуп, алардан дүң сатып алган чакан ишкерлер да товарды электрондук эсеп-фактуралары менен алышмак дешет.

Бул чынжырча туура иштеши үчүн бажыдан тарта чекене сатуучуга чейин өз ишине так болушу зарылдыгын белгилешет.

Салык кызматынын жообу

Салык кызматынын Товарларга байкоо жүргүзүүнү көзөмөлдөө бөлүмүнүн башчысы Кантемир Эркебаев ишкерлер мыйзамды так сактоого көнүшү керектигин айтты:

“Салык кызматы катары биз өлкөдөгү ишкердикти жөнгө салуучу мыйзамдарды жана эрежелерди сактоого милдеттүүбүз. Бул жерде камералдык текшерүүнүн чечими менен айыптык санкциялар эсептелбей турганын, өз убагында төлөнүүгө тийиш болгон тиешелүү салыктар гана эсептелерин түшүнүү керек. Ишкерлердин айрым катмарлары үчүн бул салыктар ашыкча сезилиши мүмкүн. Бирок алар салык мыйзамдарын сактоо зарылдыгынын натыйжасы. Колдонуудагы мыйзамдарга ылайык, рыноктун бардык катышуучулары өз товарларын электрондук эсеп-фактураларды жана электрондук товардык-транспорттук коштомо кагаздарды колдонуу менен сатууга жана сатып алууга милдеттүү. Соода операцияларын жүргүзүүдө мындай документтердин жоктугу, тилекке каршы, тиешелүү кесепеттерге алып келген мыйзам бузуу болуп саналат. Керектүү документти бере албаган жеткирүүчүлөрдөн товарларды сатып алууда бул сиз үчүн да, сиздин ишмердигиңиз үчүн да укуктук тобокелдиктерди жаратарын түшүнүү керек”.

Дагы караңыз

Кыргызстанда көмүскө экономиканын үлүшү 19% чейин түшкөнү айтылды

Кыргыз өкмөтү 2022-жылдан бери өлкөдө фискалдык реформаларды жүргүзүп келет. Жаңы Салык кодекси кабыл алынып, анда көзөмөл-кассалык машина, электрондук эсеп-фактура жана электрондук товардык-транспорттук коштомо кагаз өңдүү бир катар жаңы механизмдер киргизилген.

Ишкерлер мындай өзгөрүүлөргө башында катуу каршы чыгып, нааразылык акцияларын өткөрүшкөн. Министрлер кабинети фискалдык реформалар ишкерликтеги ачык-айкындыкты күчөтүп, көмүскө экономиканы кыскартарына жана жыйналган салыктын көлөмү көбөйөрүнө ишеним артып келет.

Талашты чечүүнүн жолу барбы?

Эксперттер Салык кызматы менен ишкерлердин ортосунда жаралган талаштуу жагдайдын 90% ашыгы мамлекеттин пайдасына чечилерин айтышат.

Алар ишкерлер үчүн өз укугун талашып, кызыкчылыгын коргоо механизмдери мыйзамдарда каралбай келатканын белгилешет.

Салыктык саясат боюнча эксперт Элмира Ускенбаева ишкерлер менен салыкчылардын ортосундагы абалды мындайча түшүндүрдү:

“Салык кызматында салык төлөөчүлөрдү тескөөнүн бир нече жолу бар. Алардын арасында, салыктык текшерүүдөн тышкары “рейддик салыктык көзөмөл” деген ыкма дагы бар. Азыр Салык кызматы ушул ыкманы активдүү колдонууда. Рейддик салыктык көзөмөлдөө, тилекке каршы, маселени сотко чейин чечүү процедурасы жок. Мыйзамда алар жазылган эмес. Иш сотко чейин жеткен күндө да, салык сотунун жоктугу көйгөй жаратат. Маселе мыйзамда деле эмес, маселе адистин жоктугунда. Салык соту институт катары жок болгондуктан, соттор көбүнчө мамлекеттин пайдасына чечип коюшат. Анткени, салык кызматы кандайдыр бир төлөмдөрдү же айып пулдарды салып жаткандан кийин, ал бир нерсени билет да деп эсептешет”.

• Улуттук статистика комитетинин маалыматына ылайык, 2024-жылдын 1-июлуна карата Кыргызстанда 16 800 чакан жана орто ишкана иштеген. Аларда эмгектенгендер 100 900 киши. Мындан тышкары 476 100 жеке ишкер бар.

Дагы караңыз

Такси жана жеткирүү кызматындагыларга ККМ колдонбоого убактылуу уруксат берилди

Чакан жана орто ишканалардын өндүргөн товарларынын ички дүң өндүрүмдөгү үлүшү 39,9% түзөт. Орто жана чакан ишкердик субъектилеринин 2024-жылдын биринчи жарым жылдыгындагы жалпы жүгүртүүсүнүн ичинен соода жүгүртүүсүнүн үлүшү 93,5% түзгөн. Анын 50,5% жеке ишкерлерге туура келет.