Экономика

Аталган компания кенди казууга лицензияны 2009-жылы эле алган. Бирок айрым жергиликтүү тургундардын экология, жайытка байланыштуу нааразылыгынан, чыр-чатактан улам 2019-жылы жабылган.

Кытайлык ишкана лицензиясын азыркы бийликтин тушунда, 2022-жылы кайра алган. Анда президент Садыр Жапаров Бучукка барып кен казууда экологиялык маселелерге өзгөчө көңүл буруларын убада кылган.

Бучук кени Нарын районунун Миң-Булак айыл өкмөтүнө карайт. Айрым жергиликтүү тургундар кен казыла баштаса, экологияга терс таасирин тийгизет, суу булганып, жайыт тарыйт деп кооптонуп келген. Айылдын Мирбек аттуу тургуну дагы деле кооптонуу күч экенин, көпчүлүгү оюн ачык айта албай отурганын белгиледи:

"Мурдагы күнү ачылышы болду, чоң ачылышы жакында болот деп жатышат. Бул жерде мыйзамды, экологияны кылдат карабаса болбойт. Ал жайыт жер, аябай эле тарып жатат. Күндө эле жардыруу, аркы-берки болот. Жердин кыртышын алып жатат. Аны кайра салабыз деп жатышат. Бирок, билбейм эми, иштеп-иштеп кете беришпейби деп жатабыз. Өкмөт азыр иштетебиз деп эле берип салышпадыбы, буга чейин берилбей эле келбедиби. Көпчүлүгү оюн ачык айта албай эле отурат".

Дагы караңыз

Солтон-Сары: кытайлык компанияга кайтарылган укук

Президент Садыр Жапаров Бучукка 2022-жылы июнда барган. Эл менен жолугушууда кытайлык ишканага байланыштуу соңку чечим "комплекстүү талдоо, кырдаалды ар тараптуу изилдөөдөн соң кабыл алынарын" билдирип, экология маселелерине өзгөчө көңүл буруларын айткан.

Көп өтпөй эле ал компанияга кен казуу лицензиясы кайра берилген. Ошол кездеги президенттин басма сөз катчысы Эрбол Султанбаев кенге баруучу жол эбак салынып бүтүп, фабриканын курулушу жарымдап калганын, андан ары жер кыртышын бузбоо шарты менен кенди иштетүүгө уруксат берилгенин айткан.

Ал Фейсбуктагы баракчасына кенди иштетүүдө цианид колдонулбасын, алтын Кара-Балтада аффинаждала турганын жазган, мамлекеттин үлүшү да болорун белгилеген.

Компаниянын коомдук байланыш жаатындагы өкүлү Тынчтыкбек Алтымышевдин билдиришинче, мамлекеттин үлүшүнө байланыштуу маселе завод толук ишке киргенден кийин чечилет:

"Ишкана тесттик режимден толук режимге өткөнгө чейинки мезгилде, жакынкы эки ай ичинде бул маселе каралганы жатат. Мисалы, Таластагы кенде түшкөн кирешеден 2% экен, "Алтын-Кендики" башкачараак экен. Ал жерде мамлекеттин, "Кыргызалтындын" 30% үлүшү бар да. Ар жерде ар кандай экен. Губернатор, тийиштүү органдар отуруп алып, бизде өндүрүлө турган алтындын божомолдуу көлөмүнө жараша баарын иштеп чыгышат. Ошол жерде соцпакет канчага көбөйтүлөт, мамлекеттин үлүшү кандай болот, мунун баары эми каралат. Ал эми былтыр кабыл алынган мамлекеттин үлүшү 30% болсун деген мыйзам артка иштебейт да. Ал жерде кийин берилген лицензиялар тууралуу сөз болуп калды. Бул компаниянын 2009-жылдан бери эле лицензиясы бар да. Завод толук ишке киргенден тарта соцпакет көбөйтүлөт же мамлекеттин үлүшү кирип, ошол жерден соцпакет каралабы, айтор бул жагы жакында чечилет".

Алтымышевдин билдиришинче, кенде азыр 300дөй киши иштеп жатат. Болочокто жалпы жумушчулардын 70-80% жергиликтүү тургундар түзөт, башкача айтканда аймактагы 300дөй адам жумуш менен камсыз болот.

Дагы караңыз

Солтон-Сарыдагы кен талаш

Нарын районунун акими Нуридин Мадимировдун "Азаттыкка" билдиришинче, экология маселесин атайын райондук комиссия көзөмөлдөп, маалымат берип турат. Компания 2022-жылдан тартып жылына 50 миллион сомдон социалдык пакет үчүн төлөп жатат. Рекультивация фондуна да каражат төгө баштады.

"Экология, таза суу жайыт боюнча райондук комиссия жол картасын түзүп, бир айда эки жолу тийиштүү мекемелер барып карап турат. Биз баарын көзөмөлдөп, маалыматтарды облуска берип турабыз. Ал жер таштуу жайыт, тоонун башы да, ал жакка мал деле барбайт. Жумуш бүткөндөн кийин рекультивация кылып кетишет. Рекультивациялык фондго айына акча түшүп жатат. Былтыр, мисалы, 5 миллион сом түшкөн. Топурактын үстүңкү кыртышын белгиленген жерге төгүп, жумуштар аяктагандан кийин аны кайра ордуна төшөп коюшат. Аны тиешелүү мекемелердин баары көзөмөлдөп турат. Азыр инвестициянын көлөмү 12 миллиард сомго жетип калды, анын дээрлик 90% пайдаланылды. Миң-Булак айылына салыктан тышкары соцпакет үчүн жылына 50 миллион сомдон берип турушат. Соцпакетке түшкөн каражатты Байкоочу кеңеш көзөмөлдөйт, акча негизги көйгөйлөрдү чечүүгө, бала бакча, ФАП өндүү социалдык объекттерге, жолду, жайыттарды оңдоого кетип жатат. Эмдиги жылкы акчаны биз эми өндүрүшкө иштететели, ишканаларды ачалы деп жатабыз", - дейт Мадимиров.

Дагы караңыз

Өкмөттү эки анжы кылган Солтон-Сары

Бучук Нарындагы Солтон-Сары кенинин бир бөлүгү болуп саналат, экинчи тилкеси мамлекеттин карамагында. Тоо-кенчилер бирлигинин төрагасы Дүйшөнбек Камчыбековдун билдиришинче, Бучукта Алтын-Төр кенине караганда алтындын кору көбүрөөк. Ал Бучук кенин казууга уруксат алган компания убагында лицензиялык шарттарды аткарбаганын, мындан улам мамлекетке алуу сунушу көтөрүлгөнүн айтып берди.

"Бучук - Солтон-Сары кенинин чоң участогу. Бул жерде эки тилке бар, экинчиси Алтын-Төр, аны "Кыргызалтын" бүгүнкү күнгө чейин өздөрү иштетип келген. Кийинчерээк ал жерге индиялык компанияны тартып, фабрикасын оңдоп, кенди иштетип жатат. Эгер бул эки кендин айырмасы тууралуу айта турган болсок, Бучук алтындын курамы, кору боюнча дагы чоңураак участок болуп эсептелет. Биз убагында сунуштарды берип, кытайлык компания лицензиялык шарттарды аткарбай келе жатат, ушундан улам алардын лицензиясын алып "Кыргызалтынга" бербейлиби деп айтканбыз. Ошол маалда бул тармакты Зилалиев жетектеп турган, тилекке каршы, ал биздин сунуштарыбызды уккан да жок. Ал жерде жергиликтүү элдин малы бар, жайыты бар, суубуз, жерибиз булганат деп маселе көтөрүп келишкен. Кен иштетилгени жакшы, бирок кандай технология колдонулганы жатат, экспертизалардан толук өттүбү деген маселелерди учурунда тактап коюшубуз керек", - деди Камчыбеков.

Расмий маалыматка ылайык, Бучукта болжол менен 12 тонна алтындын кору бар. Башка металлдардын кору дагы 22 тоннага жакын.

Бул кенди иштетүүгө байланыштуу буга чейин бир канча жолу нааразылык билдирилип, чыр-чатактар болгон. Кенге лицензия алган Zhong Ji Mining Company ишканасы буга чейин экологиялык мыйзамдарды жана санитардык эрежелерди бузган ондогон учурлар катталганы, айрымдарына байланыштуу айып пул төлөп бергени айтылган.

Күйүүчү майды маркалоо деген эмне жана анын баага таасир кандай болушу мүмкүн?

Кыргызстандын мунай компаниялары өкмөттүн мунайзатты акциздик маркалоо тартиби кошумча кыйынчылык жаратып жатканын билдирүүдө. Бирикме Экономика жана коммерция министрлиги, Салык кызматы, Монополияга каршы жөнгө салуу агенттиги, “Учкун” акционердик коому өңдүү расмий мекемелерге үнү жетпей жатканын айтып, маселени талкуулап, чечүүгө таасир кылуу өтүнүчү менен Жогорку Кеңештин Отун-энергетикалык комплекс, жер казынасын пайдалануу боюнча комитетине кайрылган.

Дагы караңыз

"Мунай ташуучулар" күйүүчү майды маркалоо иши даярдыксыз башталганын билдирди

Парламенттик комитетте Кыргызстандагы нефтетрейдерлер ассоциациясынын аткаруучу директору Канат Эшатов 1-октябрдан тарта кирген акциздик маркалоонун кесепеттерин түшүндүрүп берди:

“Бүгүнкү күндө 37 тыйын кошулуп атат. Бул акыркы наркына келип кошулат дагы, биздин жарандарга автоматтык түрдө жүктөлөт. Мындан башка дагы көйгөй – маркалоону ишке ашыруучу “Учкун” компаниясынын даярдыгы жок болгондуктан, биздин вагондорубуз туруп калып жатат. Эгерде бир вагон бир сутка туруп калса, экинчи суткадан баштап 5000 сом айыппул кетет. Үчүнчү суткадан баштап ал көбөйөт дагы, барып-барып беш эселик өлчөмгө жетет. Биз кечээ компаниялардын өкүлдөрү менен отуруп санап чыктык, бүгүнкү күндө ар кайсы мунай базаларда, станцияларда биздин вагондор маркалоону күтүп турат. Эгерде беш күн туруп калса, бензиндин бир литрине 1 сом 20 тыйын кошумча нарк кошулат. Ал эми дизел отунга 72 тыйын кошулуп атат. Мунун баары автоматтык түрдө бензин менен дизел отундун кымбаттоосуна алып келет. Өзүңүздөр билесиздер, эгерде мунайзаттын баасы , мисалы, бир сомго жогоруласа, ал экономиканын башка тармактарында кызматтардын, товарлардын 3 сомдон 5 сомго чейин кымбаттоосуна сөзсүз түрткү берет да, инфляцияны гана күчөтөт. Инфляция биринчи кезекте элибиздин эң жөнөкөй катмарынын капчыгын жукартат”.

Ассоциациядан билдиргендей, учурда АИ-92 маркасындагы бензиндин мунай бекеттерине келгендеги наркы 59 сом 30 тыйын болууда. Буга мунайды Орусиядан сатып алгандагы наркы, жол кире акысы, акциз салыгы, кошумча нарк салыгы (12%), сатуу салыгы (1%) өңдүү төлөмдөр кирет. Акциз салыгы бензиндин бир тоннасына 5000 сом, дизел отунга 400 сом төлөнөт.

Салык кызматы 2024-жылдын 1-октябрынан 18-октябрына чейинки мезгилде мунайзаттардан 287,5 млн сом акциздик салык түшкөнүн билдирүүдө. Бул 2023-жылдын октябрь айындагы акциздик салыктын түшүүсүнө караганда 27,5% жогорку көрсөткүч деп эсептелет.

Салык кызматынын төрагасынын орун басары Нурлан Умтулов мунайзатты акциздик маркалоо көмүскө сооданын үлүшүн азайтып, казынага түшкөн салыкты көбөйтөрүн билдирүүдө:

“Мына, 2022-жылдан бери акциздик товарлардын тобуна киргендерди маркалоо боюнча тизмесин көбөйтүп атпайбызбы. Мисалы, 2022-жылы сырага кирген. Ошондо маркалоо киргизилгенден кийин салыктын түшүшү эки эсе көтөрүлүп кеткен. Андан кийин, маркалар энергетик, кант камтыган суусундуктарга дагы киргизилген. Мында дагы салыктарды үч эсе көбөйтүп атабыз. Ушундай эле мыйзамдуу жүгүртүүнү камсыз кылуу максаты болот. Ар бир литрине атайын маркер киргизилет. Ошону анан кийин текшерсе болот, ага атайын аппарат берилет. Ошону менен бардык мунай бекеттерине же мунай базаларына барып маркери барбы-жокпу деп текшерсе болот. Маркери жок болсо, бул салыгы төлөнбөй калды дегенди билдирет”.

Дагы караңыз

Турмуш-тиричилик жана электрондук товарларга маркалоо кирет

Мунайзатты маркалоо молекулярдык марканы колдонуу менен жүргүзүлөт. Молекулярдык маркер мунай түзүмүнө кирген, жууп салынбай турган уникалдуу кошулма болуп саналат. Маркер тастыкталган атайын жабдыктардын жардамы менен текшерилет.

Өкмөт мунайзаттарын маркалоо анын өндүрүшүнүн жана импортунун көлөмүн эсепке алуунун ачык-айкындыгын камсыздайт, акниет атаандаштыкка шарт түзөт, керектөөчүлөрдү аткезчилик товарлардан коргойт жана бюджетке салыктын түшүшүн көбөйтөт деп ишендирет.

Министрлер кабинети өз чечиминде “Учкун” ишканасын маркалоонун оператору кылып бекиткен. Ал мунай товарларын маркалоо каражаттарын сингапурдук Nanolumi компаниясынан сатып алат. Монополияга каршы агенттигинин өкүлү анын өздүк наркы 24 тыйын болорун, дагы 13 тыйын кызмат акы өңдүү чыгымдардан турарын билдирди.

Депутат Чынгыз Айдарбеков өкмөттүн мунай компанияларына артып жаткан кошумча жүгү аягы келип карапайым калктын чөнтөгүнөн чыгарын айтты. Ал маркалоо каражатын да мамлекет өзү чыгарбай, чет элдик компанияга берип жатканын жана аткезчилик менен күрөшүүгө жамынып, салыкты көбүрөөк чогултууга кызыкдар болуп жатканын белгиледи:

“Бул жакта терең талдоо жүргүзбөй эле, жылына 1 млн 300 миң тонна кирет деп атасыңар. Эгер азыр ушуга маркалоону жасап Нефтетрейдерлер ассоциациясына мажбурлап жүк катары киргизип койсоңуздар, алар бул наркты (37 тыйын) автоматтык түрдө кардарларыбызга жүктөшөт. Анан, карап көргүлө, ушул 37 тыйындан 24 тыйын - бул сыртка кете турган каражаттар. Жыйырма төрт тыйын – бул жөн эле Сингапурдун экономикасына кете турган биздин белегибиз. Эгер биз 24 тыйынды 1 млн 300 миң тоннага көбөйтө турган болсок, 312 млн сом чыгат экен. Доллар менен 3 млн 653 миң долларды биз жөн эле бирөөгө бизнес кылып берип жатабыз”.

Дагы караңыз

Автогазга акциз салыгы киргизилип, баасы кымбаттады

Салык кодексинде мунай заттары акциздик товар деп эсептелгендиктен, Министрлер кабинети 4-июлда “Отунду маркалоону киргизүү жөнүндө” токтомун чыгарган.

Ага ылайык, күйүүчү майлар 1-октябрдан тартып отун маркери менен маркалоого тийиш болуп белгиленген. 2025-жылдын 1-январынан тартып маркаланбаган күйүүчү майды жүгүртүүгө тыюу салынган. Кийин, 27-сентябрда дагы бир токтом чыгарып, анда мунайды милдеттүү маркалоо боюнча оператор кылып "Учкун" акционердик коомун бекиткен жана Инвестициялар боюнча улуттук агентикке чет элдик "Нанолуми Пте. Лтд" компаниясы менен мамлекеттик-жеке өнөктөштүк жөнүндө макулдашуу түзүү милдети жүктөлгөн.

Ал эми Монополияга каршы жөнгө салуу агенттигинин 2-октябрдагы “Учкун” ачык акционердик коомунун отун маркалоо боюнча кызмат көрсөтүүлөрүнө тарифин бекитүү тууралуу” буйругунда отун маркалоо кызматынын баасы ар бир литрине 37 тыйын өлчөмүндө белгиленген.