Экономика

"Көгүлтүр агым " деп аталган газ долбоорун ишке ашырууну Түркиянын жана Орусиянын өкмөттөрү 1997- жылдын соңунда кол коюлуп, жыйырма беш жылга эсептелген келишимде макулдашкан. Ага ылайык Орусиядан Түркияны көздөй, бир бөлүгү Кара деңиздин түбү аркылуу өткөн, жалпы узундугу 1400 чакырымдык газ кууру төшөлмөк. Долбоордун наркы - 3 миллиард 200 миллион доллар. Өткөн жекшемби күнү Түркиянын Самсун портунда болгон салтанатта өлкөнүн энергетика министри Зеки Чакан өз колу менен аталган газ куурунун эки секциясы кошулган жерди ширетти. Ошентип, Орусия менен Түркияны байланыштыруучу газ магистралынын курулушу аяктаганы жарыяланды. Быйыл декабрь айында андан алгачкы көгүлтүр от жиберилгенге чейин Орусиянын Газпром компаниясы газ куурдун тоо аркылуу өткөн эки чакырымдык бөлүгүн төшөөнү бүтүрүшү керек. Орусия менен Түркиянын эсебинде " Көгүлтүр агым " газ кууру кубаттуулугу боюнча жылына 16 миллиард куб газ өткөрө алат. Бул чек багындырылуучу мезгил катары 2008-2010 - жылдар аталууда
Түркияда долбоордун аякташы чоң окуя катары каралды. "Анадолу " жаңылыктар агенттиги энергетика министри Зеки Чакандын :
"Кезинде көптөр бул долбоордон шек санап, кыялдануу деп аташкан. Бирок, ал ишке ашырылды. Эми эки өлкөнүн социалдык- экономикалык өнүгүүсүнө салым кошуп, кызматташтыктын жаңы өңүттөрүн ачат ",- деген сөздөрүн келтирет.
Кара деңиздин түбү аркылуу газ куурун төшөөдө технологиялык жактан эрдик жасалганын адистер менен баяндамачылар да белгилешти. Себеби, газ куурунун деңиздеги бөлүгү 2100 метр тереңдикте төшөлгөн. Буга чейин дүйнөдө мындай тереңдикте төшөлгөн газ кууру жок эле. Бул жердеги курулушту Италиянын адистери жүргүздү. Ал эми долбоордун экономикалык өңүтү азыр деле адистердин күмөнсүнүүлөрүн жаратууда. Ага өбөлгө берген төмөнкү жагдайлар бар.
1997-жылы келишимге кол коюлган кезде Түркия чөлкөмдүн газ рыногу тездик менен өсүп жаткан өлкөсү катары каралган. Бирок, өлкөнү соңку жылдары каптаган экономикалык олку - солкулуктар мындай ырастоолордун тууралыгын убактысынча болсо да төгүндөдү окшойт. Ал турсун Түркия сатып алуу белгиленген көгүлтүр оттун өлчөмүн кыскартууда.
Өткөн айда энергетика министри Зеки Чакан ушул жыл ичиндеги газ сатып алууларын токтотулганын, Газпром менен кийинки жылга белгилеген өлчөмдүн да тең жарымын кыкартуу сүйлөшүлүп жатканын жарыялаган. Маалыматтарга караганда, Түркияга газ сатып келген Орусия жана Иран көгүлтүр оттун баасын, төлөө шарттарын да жеңилдетүүгө макул болгон. Орусия Түркияга газды "Көгүлтүр агым " долбоорунан тышкаары башка келишимдер боюнча, Болгариянын аймагы менен өткөн куурлар аркылуу да жөнөтөт.
Андыктан, Түркия минтип газ сатып алууларын кыскартып жатышы "Көгүлтүр агым " газ кууру бат эле иштебеген активге айланып,анын сейрек технологиясы үчүн сарпталган каражаттарды кайтаруу кыйындайбы деген божомолдорду жасоого түрткү берип жатат. Себеби, курулуш Батыштын кредиттик мекемелеринен алынган акчанын эсебинен жүргүзүлдү. Мындай кооптонууларды Орусия менен катар Иран да өз газын Түркиянын рыногуна багыштап алганы күчөтүүдө. Аталган эки өлкө тең Түркия менен Грецияны бириктирүүчү 285 чакырымдык газ кууру ишке ашса мүмкүнчүлүк жогорулайбы деп үмүттөнүп турат. 300 миллион долларга салынып жаткан куур жылына 500 миллион куб гана газ өткөрүүгө жөндөмдүү. Бул газ келишимдерин арбын түзүп алган Түркия үчүн өтө эле аз өлчөм.
Айрымдар Адриатика деңизи аркылуу Италияга өтүүчү газ куурунун келечектүүлүгү жөнүндө айтышууда. Бирок, өлкө азырынча Австрия аркылуу эле Орусиядан жетиштүү өлчөмдө газ алат. Өткөн жылы Газпромдун Италияга экспорту 7,3 % га төмөндөгөн. Деген менен, мындай жагдайлар газ экспорттоочу өлкөлөрдү жаңы пландарды куруудан кайра кайра тартырчудай эмес. Дүйшөмбү күнү Лондондо чыгуучу "Financial Times " гезити Евросоюз Иран газын Греция аркылуу алып өтүш үчүн техникалык-экономикалык негиздеме даярдоого 10 миллион доллар бөлүп берүүгө макул болгонун жазып чыкты. Өткөн аптада Болгария жана Румыния да Иран газын Борбордук Европага жеткирүү үчүн өз тарабынан газ куурун төшөөгө макул болду. Бул Түркия аркылуу чыккан Иран газы түндүктү көздөй агылат дегенди билдирет. Ал эми тескерисинче ошол эле учурда Орусия газы түштүктү көздөй кетүүдө. "Азаттык -Эркин Европа " радиосунун мунай жана газ маселеси боюнча эксперти Майкл Леливелд белгилегендей, учурдагы окуялар газ сатуучу атаандаштар өздөрү куруп алган газ куурларынын курчоосунда калгандай таасир калтырат. Алардын "Көгүлтүр агым " сыяктуу айрым долбоорлору кеминде он жылдан соң гана пайда бериши мүмкүн.

Албания, Босния-Герцеговина, Болгария, Хорватия, Греция, Румыния, Македония жана Югославия электр энергиясынын тең орток рыногун түзүүгө жакын турат.
Түштүк Чыгыш Европадагы стабилдүүлүк пактынын атайын координатору Ерхард Бусек 15- октябрда Тирана шаарында жасаган билдирүүгө караганда, бул кадам региондун электр кубатын иштетүү жана пайдалануу жөнүндөгү мыйзамдарын Евросоюздун стандартына жакындатат; жалпы европалык электр рыногун түзүүнү тездетет.
Балкан электр рыногун түзүү жөнүндөгү келишимге 15- ноябрда Афины шаарында кол коюлмакчы. Жаңы келишим, 8 өлкө өкмөтүн энеретикалык ишканаларды менчиктештирүүгө, демек тышкы атаандашты ички рынокко киргизүүгө милдеттендирет. Жарандар үчүн маанилүүсү- тең орток рынок электр энергиясынын баасын арзандатат жана атаандаштыкты жаратып, тейлөөнү жакшыртарына Батыштын тажрыйбасы айкын далил.
Балкан энергетикалык рыногунун мааниси жөнүндө Ерхард Бусек мындай дейт “Эркин Европа/Азаттык” радиосуна берген интервьюда: “Экономиканын түрдүү тармактарынын ачылышы, келерки жылы 55 миллион калктуу рыноктун пайда болушуна алып барат. Сиз эгерде Европанын ар кайсы өлкөлөрүндөгү экономиканы салыштырып көрсөңүз, эркин соода инфраструктураны өнүктүрүүнүн көп жолунун бири экенине ынанасыз”.
Балкан лидерлери ортосунда бир ай мурда жетишилген макулдашууга ылайык, электр рыногун түзүүгө удаа сегиз өлкө арасында эркин соодалашууга өтүүгө да даярдык жүрүүдө.
Арийне, сегиз өлкөсүнүн орток электр рыногун түзүүсү жана эркин соода режимине өтүүсү Балканга тышкы инвесторлорду тартып, экономикалык проблемаларды чечүүгө көмөктөшөт.
Албаниянын президенти Алфред Мойсюинин айтышынча, Батыш өлкөлөрүнүн регионду жеке калтырбай, өз уюмдары менен өкүлдөрүн региондо туруктуу негизде кармоосу- Балкан өлкөлөрүн кызматташуусуна оң таасир эткен.
“Бүтүндөй регион, анын ичинде ар бир өлкө тышкы капиталды кызыктырып, алга жылып жатканы азыр айкын көрүнүүдө. - дейт Мойсюи.-Улуттар аралык согуш, жаңжал жана чоң кагылышуулардын очогу болгон региондун карым- катнаштын, эки жактуу долбоорлордун аймагына айланып, кызматташуусу тез алагалап баратканы мага Экинчи дүйнөлүк согуштан кийинки Маршал планын эске салат”.
1990- жылдары Босния- Герцеговина, Хорватия, Югославия сыяктуу ич ара согушту баштан кечирген жаш мамлекеттердин өз ара кызматташуудан тең орток рыноктү көздөй жасаган кадамы- Балкандагы стабилдүүлүккө бекем негиз болору шексиз.

Жалпы энерегетикалык рынокту түзүү Борбор Азия өлкөлөрү үчүн да өтө зарыл. Бирок, Кыргызстан, Казакстан жана Өзбекстан ортосунда бул маселеде узак мөөнөттүк мунаса жок.

Үч республиканын эксперттери Нарын- Сырдарыя бассейинин энергетика жана суу байлыктарын 2002 жана 2003-жылдын алгачкы үч айында пайдалануу боюнча келишимдин долбоорун март айында иштеп чыкканы менен, эки жактуу келишим Бишекек- Ташкент ортосунда гана түзүлгөн.

Азия өнүгүү банкы өткөн жылкы прогнозунда өкүнө баамдагандай, Борбор Азия өлкөлөрүнүн эркин соодага өтүүсү жөнүндө али сөз жок. Айрым талдоочулардын айтымында, эркин соодалашууга өтүү мамлекеттер аралык чек араларды тактоого жана Ооганстандагы кырдаалга байланыштуу болот.