Экономика

Албания, Босния-Герцеговина, Болгария, Хорватия, Греция, Румыния, Македония жана Югославия электр энергиясынын тең орток рыногун түзүүгө жакын турат.
Түштүк Чыгыш Европадагы стабилдүүлүк пактынын атайын координатору Ерхард Бусек 15- октябрда Тирана шаарында жасаган билдирүүгө караганда, бул кадам региондун электр кубатын иштетүү жана пайдалануу жөнүндөгү мыйзамдарын Евросоюздун стандартына жакындатат; жалпы европалык электр рыногун түзүүнү тездетет.
Балкан электр рыногун түзүү жөнүндөгү келишимге 15- ноябрда Афины шаарында кол коюлмакчы. Жаңы келишим, 8 өлкө өкмөтүн энеретикалык ишканаларды менчиктештирүүгө, демек тышкы атаандашты ички рынокко киргизүүгө милдеттендирет. Жарандар үчүн маанилүүсү- тең орток рынок электр энергиясынын баасын арзандатат жана атаандаштыкты жаратып, тейлөөнү жакшыртарына Батыштын тажрыйбасы айкын далил.
Балкан энергетикалык рыногунун мааниси жөнүндө Ерхард Бусек мындай дейт “Эркин Европа/Азаттык” радиосуна берген интервьюда: “Экономиканын түрдүү тармактарынын ачылышы, келерки жылы 55 миллион калктуу рыноктун пайда болушуна алып барат. Сиз эгерде Европанын ар кайсы өлкөлөрүндөгү экономиканы салыштырып көрсөңүз, эркин соода инфраструктураны өнүктүрүүнүн көп жолунун бири экенине ынанасыз”.
Балкан лидерлери ортосунда бир ай мурда жетишилген макулдашууга ылайык, электр рыногун түзүүгө удаа сегиз өлкө арасында эркин соодалашууга өтүүгө да даярдык жүрүүдө.
Арийне, сегиз өлкөсүнүн орток электр рыногун түзүүсү жана эркин соода режимине өтүүсү Балканга тышкы инвесторлорду тартып, экономикалык проблемаларды чечүүгө көмөктөшөт.
Албаниянын президенти Алфред Мойсюинин айтышынча, Батыш өлкөлөрүнүн регионду жеке калтырбай, өз уюмдары менен өкүлдөрүн региондо туруктуу негизде кармоосу- Балкан өлкөлөрүн кызматташуусуна оң таасир эткен.
“Бүтүндөй регион, анын ичинде ар бир өлкө тышкы капиталды кызыктырып, алга жылып жатканы азыр айкын көрүнүүдө. - дейт Мойсюи.-Улуттар аралык согуш, жаңжал жана чоң кагылышуулардын очогу болгон региондун карым- катнаштын, эки жактуу долбоорлордун аймагына айланып, кызматташуусу тез алагалап баратканы мага Экинчи дүйнөлүк согуштан кийинки Маршал планын эске салат”.
1990- жылдары Босния- Герцеговина, Хорватия, Югославия сыяктуу ич ара согушту баштан кечирген жаш мамлекеттердин өз ара кызматташуудан тең орток рыноктү көздөй жасаган кадамы- Балкандагы стабилдүүлүккө бекем негиз болору шексиз.

Жалпы энерегетикалык рынокту түзүү Борбор Азия өлкөлөрү үчүн да өтө зарыл. Бирок, Кыргызстан, Казакстан жана Өзбекстан ортосунда бул маселеде узак мөөнөттүк мунаса жок.

Үч республиканын эксперттери Нарын- Сырдарыя бассейинин энергетика жана суу байлыктарын 2002 жана 2003-жылдын алгачкы үч айында пайдалануу боюнча келишимдин долбоорун март айында иштеп чыкканы менен, эки жактуу келишим Бишекек- Ташкент ортосунда гана түзүлгөн.

Азия өнүгүү банкы өткөн жылкы прогнозунда өкүнө баамдагандай, Борбор Азия өлкөлөрүнүн эркин соодага өтүүсү жөнүндө али сөз жок. Айрым талдоочулардын айтымында, эркин соодалашууга өтүү мамлекеттер аралык чек араларды тактоого жана Ооганстандагы кырдаалга байланыштуу болот.

Мындан бир ай өтө электе, аймактаргы экономикалык жана саясий таасир үчүн күрөшкөн ири атаандаштар келерки айлампага шымаланып кам көрө башташты. Ушул маселе сентябрда Грецияда өткөн конференцияда сөзгө алынды, анда Каспий мунайы үчүн ат салыштын жүрүшүнө көз жүгүртсөк. Микрофондо Жаңыл Жусубжан.

Грецияда, Европалык жана Тышкы саясат боюнча Эллинисттик Кор сүрөөнгө алган конференциянын катышуучулары жаңы курула баштаган Бакы-Тбилиси-Жейхан куурунан башкасына каражат табуу кыйын болоорун бир ооздон белгилешти. Алардын көз карашында, бул негизги куурга кошумча курула турганы экспорттук унаа системасын тең салмактоого кызмат өтөшү керек. Бирок, мындай кошумча куурдун кайсы багытта болоору аныктала элек, ушундан улам, аймактык жана дүйнөлүк державалардын ортосундагы кыйла курч атаандаштык али алдында деп жоромолдосо болот.

Мына ушул экинчи, али курула элек куур боюнча сунуштарды карап көрсөк. Казакстан Кытай менен Каспийден Тынч океанга баруучу мунай жол салууга убадалашкан. 5 жарым миң чакырым келген бул куурга 8 млрд доллар каражат талап кылынмакчы. Буга салыштырмалуу Бакы-Тбилиси-Жейхан жолу болгону 1 миң 760 чакырым. Платтс Глобал Энержи деп аталган маалымат кызматынын редактору Жонн Роберсттин айтымында, Кытай жолунун чыгымын акташ үчүн, Казакстан күнүгө 400 миң баррел мунай эксопорттоп турушу керек. Мынча көлөмдөгү мунайды ташуу үчүн, Орусия да жардамга келиши зарыл. Бирок, Роберстин ишениминде, мындай үч тараптуу долбоорду ишке ашыруу жеңил болбойт.

Каспий мунайын түндүк жана түштүк багыттарында ташууга кандай мүмкүнчүлүктөр бар? Франциянын ТоталФиналЕлф компаниясы Казакстандын мунайын Түркмөнстан аркылуу Иранга ташууну сунуш эткен. Бирок буга Америка Кошмо Штаттары макул эмес. Казак мунайын ошондой эле түндүктө Орусияга же Батышта Кара деңизге экспорттоо мүмкүн. Вашингтон мурдатан Каспийдеги Тенгиз кенинен Новороссийскиге мунай ташууну колдогон. Бирок , чечен согушуна байланыштуу бул жолдун да багы ачылбай келатат.

Грециядагы конференцияда Орусиянын Каспий боюнча баш өкүлү Виктор Калюжный Болгариянын Бургас портун Грециядагы Александраполис порту менен бириктирген жолду сөз кылды. Кара деңизди Жер ортолук деңизи менен бириктирген бул жол аркылуу / казак жана орус мунайын Батыш Европага жеткирүү мүмкүн. Бирок, конфенрецияга катышкан мартабалуу Болгар дипломаттары мындай долбоорго жетиштүү каражат жок экендигин моюнга алышты. Калюжный ошондой эле мунай-газды Ооганстан аркылуу ташуу идеясына кайрылды, бирок эскперттер Ооганстандагы, жалпы эле Түштүк азиядагы саясий бейстабилдүүлүк / инвесторлордун колун байлап жаткандыгын эскертишти.

Ооганстан, Пакистандагы кырдаал / унаа жолдорунун коопсуздугун кепилдөө маселесине кайрылууга мажбурлайт. Оксфорд университетинин Эл аралык Изилдөөлөр борборунун улук кызматкери Рой Алисон кендирди кескен жаңжалдарды жөнгө салууда эл аралык уюмдарды чечкиндүү аракеттенүүгө чакырды. Ал "Бириккен Улуттар уюму, Европадагы Коопсуздук жана Кызматташттык уюму, НАТО өңдөнгөн уюмдар чогуу-чараң аракеттенсе, келечекте Грузия аркылуу өткөн эскпорттук жолдор коопсуз болот" деген үмүтүн билдирди.

Жыйында инвесторлордун да, импорттоочуларды да канааттандыруу үчүн, "Дружба" системасы сыяктуу иштеп жаткан жолдорду жакшыртуу жетиштүү болушу мүмкүн экендиги да белгиленди.

Акырында айта кетүүчү нерсе, эл аралык пландоочулар Европа Шериктештигинин кеңейиши менен да эсептешүүгө тийиш. Шериктештикке жаңы өлкөлөр кабыл алынып бүткөндөн кийин, Европанын чек арасы Кара деңизге чукулдап келет. Демек Шериктештик Чыгыш Европадагы аймактык жаңжалдарды жөндөөнү, жакырчылык маселесин чечүүнү өз мойнуна ала баштайт. Бириккен Европа ошондой эле Каспий деңизинин энергетика байлыктарынан өз үлүшүн алып калууга умтулаары шексиз.