Экономика

"Мындай көрүнүш буга чейин болгон эмес"

Жай чилдеде маалымат жыйын курган энергетика министри Таалайбек Ибраев электр энергиясы көп колдонулуп жатканын белгиледи. Министрдин маалыматы боюнча, учурда бир суткада электр энергиясын колдонуу көлөмү саатына 40 млн кВтка жетүүдө.

Жай мезгилиндеги керектөөнүн жогорку чекке чыгышына муздаткыч жана кондиционерлердин көбөйүшү себеп экени айтылды:

“Бизде мындай көрүнүш буга чейин болгон эмес. Дайыма 32-35 млн болуп келген. Учурдан пайдаланып, керектөөчүлөрдү электр энергиясын үнөмдөөгө чакырам. Биз аны канчалык көп керектеген сайын, ошончо көп суу коё берилет. Суу бизге кышкы сезондо жылытуу үчүн керек болот. Ошондуктан биз сууну үнөмдөбөсөк, кышында маселе жаралышы мүмкүн”.

Негизи эле жай мезгилиндеги керектөөнүн көлөмү жогорулап, жыл сайын рекорддук чекке жетип атат. Ушундан улам Кыргызстандагы энергиянын негизги булагы саналган Токтогулга жетиштүү суу топтолбой, өкмөт электр энергиясын колдонууга чектөө киргизүүгө мажбур.

Адистер бара-бара жай мезгили менен күн сууктагандагы керектөө теңелип калышы мүмкүн экенин айтып келишет. Мисалы, 2024-жылы март айында бир күндүк керектөө 69-70 млн кВт саатка жеткени расмий кабарланган. Бул көрсөткүч жай мезгилинде 40 млн кВт болуп жатат.

Энергетика боюнча эксперт Жаныбек Оморов керектөөнүн өсүшүнө себеп болгон жагдайларды атады:

“Барган сайын электр энергиясына муктаждык көбөйө берет. Бул өндүрүштүн, элдин санынын өсүшүнө байланыштуу болууда. Ошол эле маалда ар бир үйгө кондиционер орнотула баштады. Негизи, үйдү жылытууга канча электр энергиясы керек болсо, салкындатканга деле ошончо колдонулат. Ошон үчүн электр энергиясын өндүрүүнү кескин көтөрүш керек. Жок жерден Камбар-Ата ГЭСи жөнүндө сөз болгон жок. Анткени бул чоң кубаттуулук. Мындан тышкары кошумча суу сактагыч пайда болот. Тармактагы кризистен чыгуунун негизги жолу ушул болуп турат”.

2024-жылдын 5-августуна карата Токтогулда 12 млрд куб суу топтолду. Былтыр ушул маалда 11 млрд суу чогулган болсо, 2022-жылы 12,9 млрд кубга жеткен эле. Энергетика министрлиги жылытуу сезонуна 12,5 – 13 млрд куб/метр суу менен киргени турат. Бирок бул кыштан жылуу чыгыш үчүн аздык кылат.

Негизи күз-кыш мезгилинен чыгуу үчүн 6-7 млрд куб/метр суу керектелет. Токтогулда суунун көлөмү 6 млрд куб/метрден азайып кете турган болсо, анда ГЭСте авариялык абал жаралат.

Кышында жагдай кандай болот?

Энергетика министрлиги быйыл деле сырттан импорттоло турган электр энергиясына үмүт артып тургандай. Энергетика министринин орун басары Курсанбек Өмүрбеков азыркы учурда төрт мамлекеттен электр энергиясын сатып алуу пландалып жатканын айтты. Бирок сырттан келе турган энергиянын көлөмү белгисиз болуп турат.

“Тилекке каршы, бул көлөм кыштан чыгыш үчүн толук жетпейт. Ошондуктан Орусия, Казакстан, Түркмөнстан жана Өзбекстандан электр энергиясын сатып алуу боюнча сүйлөшүүлөр жүрүп жатат. Так санын айта албайбыз. Бирок өзүбүзгө жетпеген дефицитти сатып алабыз. Бүгүнкү күндө сүйлөшүүлөр жүрүп жатат. Жакында эле Казакстан, Орусияга барып келишти. Анын көлөмү боюнча жакынкы күндөрү так маалымат болот”, - дейт Өмүрбеков.

Энергетика министрлиги быйыл жаздан бери Токтогул ГЭСинин биринчи гидроагрегатын, Үч-Коргон ГЭСинин төртүнчү гидроагрегатын жаңылай баштаган. Эки ГЭСтин кубаттуулугуна 69 мВт кошула турганы айтылып жатат. Ошондой эле өкмөт өлкө боюнча ачылып жаткан чакан ГЭСтер да огожо болот деген ишенимде турат. Бирок бул кошумча генерация толук керектөөнү жаба албайт.

Кыргызстандын гидро жана жылуулук электр станциялары соңку он жылдан бери 14-15,1 млрд кВт/саат гана электр энергиясын өндүрүп келген. Бирок ошол эле маалда керектөө 16-17 млрд кВт/саатка жетип калды.

Энергетика боюнча эксперт Эрнест Карыбеков быйылкы жылга төмөндөгүдөй анализ жасап жатат:

“Токтогул суу сактагычынын өзүнүн регламенти бар. Ага ылайык, кышка кирип баратканда андагы суу 16 млрд куб/метрден төмөн болбошу керек. Ошондо кыштан жылуу-жумшак чыкса болот. Ал үчүн биз бир гана Токтогулга байланбай, энергиянын башка булактарына басым жасашыбыз керек. Быйыл дагы, эмдиги жылы, 2026-жылы да электр энергиясы тартыш болот. Импорттон көз каранды болорубуз турган иш. Тилекке каршы, кышында электр энергиясын үнөмдөөгө, маал-маалы менен өчүрүүгө мажбурбуз”.

Кыргыз өкмөтү энергетика тармагына 2026-жылдын 31-декабрына чейин өзгөчө кырдаал режимин киргизген. Бул аралыкта электр энергиясын импорттогон эмес, экспорттогон өлкөгө айлануу дымагы бар экенин билдирген. Бул үчүн өлкөдө жүздөн ашуун чакан гидроэлектр станцияларын жана күн менен шамалдан энергия алган станцияларды куруу пландалып жатканын кабарлаган.

Өкмөттүн планы ишке аша турган 2026-жылга аз эле убакыт калды. Жыл сайын жайында да, кышында да күнүмдүк керектөө болуп көрбөгөндөй өсүп жаткан Кыргызстандын 2026-жылы электр энергиясын экспорттой башташынан күмөн санагандар жок эмес.

“Манас” аэропортунун жетекчилиги жыл соңуна чейин Кыргызстандын бир катар аймактарына аба каттамдары ачыларын билдирди. Ошондой эле жаңы учактарды ишке киргизип, аны менен ички каттамдарда билет баасын арзандай турганын айтты. Кыргызстанда ички каттамдарга "Тезжет" жана "Авиатрафик" компаниясынын учактары чыгат. Соңку учурларда учактардын билети кымбат деген нааразылыктар айтылып келүүдө. Ички каттамдар канчалык өзүн актайт жана өкмөттүн бир катар аймактардагы эски аба майдандарын жаңылап учак каттамдарын уюштуруу ниети кантип ишке ашат?

Ош шаарынан Бишкекке учуп жаткан жүргүнчүлөр авиабилеттин баасы соңку кездери кымбаттап кеткенине даттанып жатышат.

“Кечээ шашылыш болуп, “билет жок” деп атып, мен 7000 сомго учуп келдим. Азыр бул жерде авиакассанын өзүнөн алып жатам, 5200 сомго жаңы эле алдым. Өзбекстандын ичинде ич ара каттамдар арзан. Өзбекстанга кирип Намангандан Самаркандга, Ташкентке учам. Ошол жакта дос балам бар, мени 60 долларга Дубайга учурам деп атат. Мен болсо дээрлик 100 долларга келип атпаймынбы”, - дейт Шамалды-Сай шаарчасынын тургуну Нурлан Анарбаев.

Бишкекке учуп жаткан дагы бир жүргүнчү Абдыманап Кудайкулов кара жол кооптуу болуп турганда, учак менен учуунун кымбаттап жатышы элди кыйнап жатат деген ою менен бөлүштү.

“Өтө кымбат да. Анан, Бишкекке кара жол менен барам десең, кооптуу болуп жатат, туурабы? Жол начар, анан алыс, техника көп болуп жатат. Бала-чака, небере-чебере дегендей, жарымыбыз Бишкекте болуп калдык. Мына мен жолдон кыйналам деп, үч жылда эми кетип жатам. Элге бир аз оор келет экен”.

Ал эми бүгүн Бишкектен Раззаков шаарына учуп барган Инаят Ниматова авиабилеттин баасы кымбат болуп, миң чакырым аралыктагы Баткен-Лейлек аймагына такси менен жете албай, учак менен учууга мажбур болгондор үчүн оорчулук жаралып жатканын айтып берди.

“Бүгүн учактын салону 100% толук келди. Авиакомпаниялар актанып “рентабелдүү эмес, билет толук сатылбайт” деп айтышат го. Өзүм 13 000 сомго Лейлекке келип-кеткенге билет алдым. Жанымдагы келин 2,5 жашар кызы экөө 9900 сомго алыптыр. Колунда 4-5 айлык баласы бар экен, “ага албадым, 2,5 жаштагы кызыма кошуп, экөөбүзгө бир жагына 9900 сом болду деди”.

Ушул күндөрү авиабилет саткан Bookit ресурсунун сайтында Бишкек-Ош каттамынын билети 4100-4600 сом, Бишкек-Раззаков каттамы - 6250-6400 сомдон экени көрсөтүлүп турат. Август айынын соңуна чейинки каттамдардын көпчүлүгүнүн билеттери азыртан эле сатылып кеткен. Билет баасы канчалык эрте алса, ошончолук арзан жана учуу жакындаганда алса - кымбатка сатылат.

Дагы караңыз

Жалал-Абад менен Баткенге авиакаттам качан жанданары белгисиз

Билет баасы инфляциядан улам өсүүдө

Жарандык авиация агенттигинен билдиргендей, учурда Кыргызстандын ички авиарыногунда Avia Traffic, Tez Jet, Aero Nomad Airlines жана Sky Fru деп аталган төрт компания иш алып барат. Баткен, Раззаков жана Жалал-Абадга Tez Jet компаниясы гана учат. Калган үч компаниянын учактары чоңураак болуп, аталга үч шаардын чакан аба майдандарына коно албагандыктан, Ошко гана каттайт.

Жарандык авиация агенттигинин директорунун орун басары Канат Төлөгөнов авиабилеттин баасынын кымбатташына инфляциянын өсүшү түз таасир кылып жатат деп эсептейт. Муну менен катар, ички рынокто компаниялардын аздыгы жана атаандаштыктын төмөндүгү да жеке команиялардын баа саясатын түзүп жатканын айтат.

“Баанын жарымы эле – бул авиакеросиндин баасы. Дагы 40% учуу чыгымдары деген – учкучтардын, кызматкерлердин айлыгы, тетиктер, оңдоо иштери болот. Ички каттамдардын дагы эң минималдуу кошумча чыгымы – аба майданда аэронавигациялык жыйымдар дегени бар, бирок ал эң минималдуу түрдө 5-8%, мүмкүн 10%га чейин жетет. Биз аналитика жасаганбыз, эгерде биз акыркы беш жылда мунайдын баасы менен билеттин баасы кандай өскөнүн салыштырсак, билеттин баасы анча деле көп өскөн эмес. Мунай, учуу чыгымдары, доллардын курстук айырмасынын өскөнүн эске алсак, билеттин баасы кескин өскөн жок. 2012-жылдан 2024-жылга чейин доллардын курсу 87%, мунай 75%, а билеттин баасы 43,5%га жогорулаптыр. Баткен багыты боюнча 2012-жылы 4180 сом болчу, азыр мына 6000 сом”.

Төлөгөнов авиакомпаниялардан түз алганда билеттер бир кыйла арзан болорун, кардарлар ортомчу компаниялардан сатып аларда ошону эске алышы зарыл экенин белгилейт.

Bookit компаниясынын жетекчиси Евгений Быстров авиабилеттердин кымбаттап жатышын ички каттамдарга суроо-талаптын көбөйүшүнөн жана компаниялардын чыгымынын өсүп жатышынан улам жаралган жагдай деп билет.

“Суроо-талап жогору, бош орун жок болгондуктан, авиакомпаниялар бааны кымбаттатып жатат. Баа соңку жарым жылдан бери өсүп жатат. Биз дагы карап турабыз, статистика боюнча январдан бери өсүп келет. Мурда Ошко билеттин баасы 3900-4000 сом болсо, азыр 4500-4800 сом болууда. Бир жума алдыга сатылып кетет. Мен билгенден, ички каттамдар мамлекет тарабынан дотацияланбайт. Аба майданы авиакомпанияларга кандайдыр бир арзандатууларды бериши мүмкүн. Бирок, Орусия менен Казакстандагыдай кылып түз каржылабайт. Мен авиакомпаниялар эмне үчүн бааны көтөрүп жатышканын түшүнүп турам. Бир жагынан суроо-талап көбөйгөн болсо, экинчи жагынан алардын чыгымдары да өстү да”.

Дагы караңыз

Жарандык авиация агенттиги: “Ош” аэропорту беш жылга чейин жылдырылбайт

Жаңы учактар келсе билет арзандайт

“Манас” аба майданы Asman Airlines деген туунду компания түзүп, ага эки учак сатып алган. Алардын биринчиси – канадалык de Havilland заводунан чыккан Dash 8-400 учагы Кыргызстанга сентябрь айынын башында келип, тиешелүү каттоо, сертификациялоо иштери жүргөндөн кийин, ички каттамдарга коюлмакчы. Жаңы учактын алгачкы каттамы 28-сентябрда аткарыла баштайт деп болжолдонуп жатат. Мындан тышкары, дагы бир учак кийинки жылы алып келинет.

“Манас” аба майданынын жетекчиси Манас Самидинов Кыргызстандын ички авиакаттамдарынын баалары сентябрдын соңунан тарта акырындап арзандай баштарын билдирди. Ал ошол үч учак ички каттамдарды толук жабат деп ишендирет.

“Жеке компаниялардын финансылык-экономикалык маселелерине биз кийлигише албайбыз. Бардыгын өздөрү түзүшөт. Алардын баасына биз эле эмес, Жарандык авиация агенттиги да кийлигише албайт. Алардын өздөрүнүн экономикасы, эсептери бар, ошону менен иш алып барышат. Биздин өзүбүздүн мамлекеттик компаниябыз ачылганда, анын рентабелдүүлүгүн өтө минималдуу кылып, билет баасын элге жеткиликтүү кылганга шарт түзөбүз. Мен ишенимдүү айта алам, азыркы баадан биздин бааларыбыз арзаныраак болот. Сентябрдан тарта учагыбыз учуп баштаганда, биз бааларды арзандатып баштайбыз. Бирок, дароо арзандата албайбыз. Анткени, бул жаңы типтеги учак болуп жаткандыктан, алгачкы мезгилдерде командирлердин бардыгы бөлөк мамлекеттерден тартылгандар болот. Анткени, Кыргызстанда мындай учактар эч качан учкан эмес. Азыр дүйнө боюнча чакырылган пилоттордун маянасы өтө чоң болот. Бул дагы билеттин наркына таасир кылат. Ошондуктан, алгачкы учурларда өзгөрүү көп болбошу мүмкүн. Бирок, азыркы баадан кымбат болбойт”.

Манасбек Самидинов жыл соңуна чейин Кыргызстанда бир катар жергиликтүү аба майдандары пайда болорун кошумчалады. Жаз айларында Таластагы аба майданы оңдоп-түзөөдөн өтүп, колдонууга берилген. Казармандагы, Кербендеги жана Караколдогу аба майдандары жакын арада ачыларын, Нарында да өзүнүн аба майданы болорун билдирди. Жалал-Абадда болсо шаар сыртында 300 гектардай аянтка эл аралык аба майданы курулмакчы.

“Манас” эл аралык аэропорту” ачык акционердик коомуна Кыргызстандын аймагындагы 11 аэропорт карайт. Алардын бешөө – “Манас”, “Ош”, “Ысык-Көл”, “Каракол” жана “Баткен” аба майдандары эл аралык, ал эми алтоо –“Жалал-Абад”, “Раззаков”, “Кербен”, “Казарман”, “Нарын” жана “Талас” аба майдандары аймактык макамга ээ.

Дагы караңыз

Жыл соңуна чейин аймактарда жаңы аэропорттор курулат