Экономика

Казакстанда бензиндин ордуна газ куйган айдоочулардын саны жылдан жылга көбөйүүдө. Анткени суюлтулган газдын баасы эки эсе, кээ бир аймактарда үч эсе арзан.

Энергетика министрлигинин маалыматында, былтыр газ менен жүрүүчү унаалардын саны 582 миңге жеткен. Бул 2022-жылга салыштырмалуу 18% көп.

Автогазга болгон суроо-талап күчөгөн сайын анын баасы көтөрүлүп, тартыш болуп жатканы казакстандыктардын көкөйүнө тийди.

"Мен үч-төрт май куюучу жайга бардым, эч жерде жок. Кезекте бир сааттан бери турам. Бензин ансыз деле кымбат, жеткиликтүү эмес. Мурда 4 миңге толтурсам, азыр 4500-5000 теңгеге толтурам".

"Кымбат болсо да сатылса кана. Бар болсо, сатылса куябыз да".

"Азыр 70 теңге болду. Мага эле эмес, бардык элге таасир этет. Азык-түлүк кымбаттайт".

"Бардык суроо-талапты аткаруу мүмкүн эмес"

Казакстанда 11 ишкана жылына 1,5 миллион тоннага жакын суюлтулган газ өндүрөт. Алыскы заводдон чыккан газ карапайым калкка кантип жетет? Биринчиден, ар бир шаардын жана райондун администрациясы өлкөнүн Энергетика министрлигине өз аймагына канча суюлтулган газ керек экенин билдирет. Анан министрлик ар бир аймакка талапка жараша газ бөлүштүрө баштайт. Бирок акимчилик канча газ сураса, министрлик ошончо берет деген түшүнүк жок.

Чымкент шаардык администрациясынын маалыматында, айдоочуларга айына 9 миң тонна газ керектелет. Бирок Энергетика министрлиги бул шаарга 6 миң тонна гана берген. Министрлик "бардык суроо-талапты аткаруу мүмкүн эмес" дейт.

Учурда суюлтулган газ күнүмдүк турмушта маанилүү товарга айланды. Ошондуктан анын кымбатташы кызуу талкууланып, көпчүлүктүн нааразылыгын жаратууда.

Белгилей кетсек, 2022-жылы Казакстандагы январь айындагы кандуу калаба дал ушул газдын кымбатташына каршы нааразылык акциясынан башталган. Анда Жаңы-Өзөн шаарынын тургундары көчөгө чыгып, "Газ 50 теңге болсун!" деп талап кылышкан. Жаңы-Өзөндүн тургундарын Казакстандын башка аймактары да колдоп, акция башаламандыкка айланып, 238 адам набыт болгон.

Январь окуясынан кийин казак бийлиги суюлтулган газдын баасын төмөндөтүп, арзан бааны койгон. Бирок ал көпкө кармалган жок.

Жарым жылдан кийин Энергетика министрлиги газдын баасын көтөрүү боюнча атайын план бекитип, "газдын азыркы баасы өндүрүштү таптакыр актабайт" деп билдирген. Ошондон бери баа акырындык менен болсо да тынымсыз өсүп турду.

1-июлдан тарта суюлтулган газдын баасы дагы 10% кымбаттады. Акордо ар бир жарым жылда газдын баасын 12% көтөрө турганын убадалайт. Бирок бул аракет казакстандыктардын нааразылыгын жаратары шексиз.

"Бааны дароо көтөрө албайт. Акырындап элди алаксытып, көндүрүп атат. Элди өздөрү көтөрүлүп чыгууга түртүп жатышат. Анан дагы эл күнөөлүү дешет, бирок биз күнөөлүү эмеспиз... Кайрадан эле ошол Январь окуяларынын ары-бери жагы көрүнүүдө".

"Элдин көбү газга өттү. Колдон келсе, газ баасы ушундай бойдон калса деген ой бар. Бир калыпта турганы жакшы эмеспи".

"Мангыстаудагы автоунаалардын 80% автогаз менен жүрөт. Андыктан эл мунун аркасы менен баа көтөрүлөбү деген ойдо. Мангыстауга товарлардын баары сырттан ташылып келет", - дейт Мангыстау шаарынын тургундары.

Жаңы-Өзөндүн тургуну, активист Муратбай Жумагалиев газдын кымбатташына нааразы. Ал Фейсбук баракчасына баанын көтөрүлүшүнө каршы пикирин жазганы үчүн жергиликтүү прокурордон эскертүү алган.

"Газдын баасы 54 теңге бойдон калсын. Колдон келсе 50 теңгеге түшсүн. Себеби Жаңы-Өзөн - туңгуюкта жайгашкан шаар, азык-түлүк, чөп-чар, жем - баары сырттан ташылат. Бизде газдан башка завод, өндүрүш жок", - дейт активист.

Эмне үчүн Казакстанда газ кымбат?

Энергетика министрлиги суюлтулган газдын кымбатташын "аргасыз чара" деп белгилейт. Газдын баасын көтөрүү - биринчи кезекте мунай өндүрүүчү компаниялардын талабы. "Анткени газ элге өз баасынан үч эсе арзан сатылып жатат", - дейт министрликтин өкүлү Элтай Алиев.

"Биз ыйгарым укуктуу орган катары чекти койдук. Бирок логистика жагын ишкерлер өздөрү карашат. Мангыстау облусунда автогаз 59 теңге. Мунун логистикасы да бар. 59га келсе, 59 теңге деп баа коёт. Биз жогорку чегин коюп беребиз, алар төмөндөтө алат, башкача айтканда бааны кармап турат", - дейт Алиев.

Ал эми Казакстандын өкмөтү газдын арзандыгы менен анын элге жетпей калышынын ортосунда түздөн түз байланыш бар экенин белгилеп келет.

Өлкөнүн премьер-министри Олжас Бектенов 16-июлдагы өкмөттүн жыйынында "Казакстандан арзан газ сатып алып, чет өлкөгө мыйзамсыз ташып кеткендер көбөйдү" деген.

"Анын (газдын) Казакстандагы чекене баасы Орусия, Өзбекстан, Кыргызстан жана алыскы чет өлкөлөргө салыштырмалуу эки эсе арзан. Баанын арзандыгы суюлтулган газдын ири өлчөмдө коңшу өлкөлөргө мыйзамсыз сатылышына алып келди. Улуттук коопсуздук комитетинин маалыматында, суюлтулган мунай менен газды чет мамлекеттерге мыйзамсыз алып чыгуу боюнча 14 фактыга бөгөт коюлган", - деди Бектенов.

Деген менен Казакстандын Энергетика министрлиги азыр көтөрүлгөн баанын өзү, коңшу мамлекеттердин ортосундагы баанын айырмасын жоё албасын белгилейт. Министрлик оболу күйүүчү май өндүрүүчүлөрдүн чыгымын толтурууну көздөөдө.

"Долбоорубуз боюнча бааны жарым жыл сайын көтөрөбүз. Эми кийинки көтөрүү маселеси январь айында каралат. Менимче, баа өзгөрбөйт. Биздин план боюнча заводдун чыгымын эсепке алып келебиз", - дейт министрликтин өкүлү Алиев.

Энергетика тармагы боюнча эксперт Асет Наурызбаевдин айтымында, бааны бийлик бекиткени туура эмес. "Муну базар чечиши керек", - дейт ал.

"Жаратылыш газынын баасы көтөрүлө берет. Анткени Казакстандын ички баасы тышкы рынокко салыштырмалуу өтө төмөн. Албетте, логистика артыкчылыктары бар. Бул да газдын арзандыгына таасирин тийгизип жатканы анык. Бирок ички рынокто газдын баасын аныктоочу механизм керек. Азыр андай механизм жок. Бир кезде бийлик биржа түзүүгө аракет кылган, бирок андан майнап чыккан жок. Эми бааны биржа эмес, Энергетика министрлиги аныктайт. Министрликке ишеним жок. Анткени алар бааны өздөрү каалагандай коюшат. Менин сунушум, Казакстандын мунай жана газ өндүрүүчүлөрүнө стимул, аларга сатылган газдын көлөмүнө жараша экспорттук квота берүү керек. Анан газды экспорттойбуз деген ниетте аны көбүрөөк сатуу үчүн баасын түшүрүүгө аракет кылат. Мындай жол менен бааны Энергетика министрлигинин бир тараптуу чечими эмес, базар аныктайт", - дейт казакстандык серепчи.

КМШ өлкөлөрүнүн ичинен автогаз эң арзан сатылган өлкө - Казакстан. Анда 1-июлга чейин суюлтулган газ 54-86 теңге (9,60- 15 сом) аралыгында сатылып келген. Ал эми көгүлтүр отун Орусияда 24,55 рубль (23,65 сом), Кыргызстанда 29,70 сом, Өзбекстанда 1800 сум (12 сом), Тажикстанда 6 сомониден (55 сом) сатылууда.

Автогаз таппай кыйналган кыргыз айдоочулар

Белгилей кетсек, 25-июндан бери Бишкектеги ири май куюучу жайлардын айрымдарында газ тартыштыгы жаралган. Бекеттердин кээлеринде көгүлтүр отун таптакыр түгөнүп, калгандарында автоунаалардын кезеги узарган.

"Азаттыкка" Бишкектен тышкары айрым облустардын тургундары да кайрылып, автогаз жок болуп жатканын айтышкан.

"Кыргызнефтетрейдерлер" ассоциациясы муну сезондук боло жүргөн көрүнүш катары сыпаттап, буга газ ташуучу вагондордун жетишсиздиги негиз болгонун билдирген. Уюм мындан сырткары Казакстан газ экспорттоого тыюу салгандан улам кыргызстандык компаниялар Орусиядан гана ташып келип жатканын, автогаз тартыштыгы айрым ишканаларда гана байкалып жатканын кошумчалаган.

3-июлда аталган ассоциация Кыргызстандагы соңку автогаз тартыштыгынын фонунда Орусиядан аны жүктөп, жолго чыккан вагондордун алгачкы бөлүгү Бишкекке келип түшкөнүн билдирген. Ассоциациянын президенти Канат Эшатов "Азаттыкка" ырастагандай, адатта автогаз жүктөлгөн 20-30 вагон бир келет. Ар кайсы компанияларда буюртмасына ылайык ар кандай көлөмдө болот.

"Кыргызнефтетрейдерлер" бирикмесинин жетекчиси ушул тапта Бишкектеги автогаз бекеттеринде тартыштык дээрлик жоюлганын, Орусиядан жөнөгөн жүк толук келсе, дефицит болбой каларын белгилеген.

Аталган ассоциациянын маалыматында, Кыргызстанда жалаң автогаз менен жүргөн машинелердин саны жалпы автоунаалардын 10% жетпейт. 90% ашуун машине күйүүчү май менен жүрөт.

18-июлда президент Садыр Жапаров кол койгон документ "Ысык-Көл экологиялык-экономикалык тутумун туруктуу өнүктүрүү жөнүндө" мыйзам деп аталат.

Анда жер участокторун кошпогондо, рекреация объекттерин чет өлкөлүк жарандарга жана юридикалык жактарга жеке менчикке берүүгө багытталган түзөтүүлөр каралган.

Ошондой эле рекреация объекттери катары пайдаланылган жер тилкелери Министрлер кабинети тарабынан аныкталган тартипте убактылуу пайдаланууга бериле турганы белгиленген.

Дагы караңыз

Садыр Жапаров Ысык-Көлдөн чет элдиктерге мүлк сатууга уруксат берген мыйзамга кол койду

"Кыргыз жери чет элдиктерге сатылып кетет"

Мыйзам долбоорунун авторлору - депутаттар Балбак Түлөбаев, Элмурза Сатыбалдиев жана Бакыт Сыдыков.

Парламенттик комитетте каралып жатканда депутат Балбак Түлөбаев мыйзамдын маани-мазмунун мындайча түшүндүргөн эле.

“Кыргыз Республикасынын Ысык-Көл облусунан тышкары бардык жерлерде чет өлкөлүк жарандар мүлк алганга укуктуу. Кандайдыр бир себептер менен Ысык-Көл облусунда гана мүлк алганга укук берилбей калган. Илгери кандай себептер болгонун изилдесем, Бостериде бир чатак чыккан дейт, ошондон кийин алынбай калыптыр. Азыр Ысык-Көл облусунда чет өлкөлүк жарандар Кыргыз Республикасында жерге ээлик кыла албайт, жер сатылбайт. Бул Жер кодексинде да турат. Жердин үстүндөгү мүлккө гана уруксат берилет. Мисалы, Түркиянын, Орусиянын жарандары, арабдар, америкалыктар, канадалыктар келип Бишкекте жер алып, мүлктү салып, үстүндөгү мүлктү сатып кете алат. Бирок жерди сата албайт. Мындайлар көп. Ошто, Жалал-Абадда, Баткенде, бардык жерде бар, Ысык-Көлдө гана уруксат берилген эмес. Ошон үчүн ушул мыйзам алып келинип жатат”.

Түлөбаев аймакта жогору кирешелүү жана атаандаштыкка жөндөмдүү туристтик тармакты түзүү үчүн заманбап инфратүзүмдү өнүктүрүү зарылдыгын белгилеген. Анын пикиринде, мыйзам Ысык-Көлдүн курорттук-рекреациялык аймактарын өнүктүрүү үчүн инвестиция алып келүүгө шарт түзөт. Ошондой эле сапаттуу туристтик тейлөөгө болгон суроо-талапты канааттандырып, бюджетке киреше алып келет жана жаңы жумуш орундарын ачат.

Мыйзамда сатууга уруксат бериле турган мүлктөрдүн аныктамасы берилген. Ага ылайык, “рекреация объекттери менчигинин формасына, ишкердик ишти жүзөгө ашыруунун укуктук формасына карабастан, эс алуу, ден соолукту чыңдоо, туризм үчүн пайдаланылуучу рекреациялык-мейманканалык кызматтарды, ден соолукту чыңдоо, жашап туруу, эс алуу, туризм боюнча кызматтарды көрсөтүүчү Ысык-Көл биосфералык аймагынын чегинде жайгашкан пансионаттар, курорттор, эс алуу үйлөрү, коттеждик шаарчалар, конок үйлөр жана башка объекттер кирет”.

Арийне, депутат Султанбай Айжигитов мыйзамдын түпкү максаты Баш мыйзамга, Жер кодексине жана эл аралык укуктук нормаларга ылайык келбей калганын айтып, ал кабыл алынса, Ысык-Көл аймагынан жерди сатууга жол ачылат деген пикирин билдирген:

“Жер үстүндөгү мүлктөр жөнүндө сөз болуп жаткан жок бул жерде. Силер рекреация объекттерин сатып жатасыңар. Рекреация объекттери деп жердин өзүн, эс алуу жерлерин айтат. Ошол эс алуу жерлерине жер, тоолор, суулар, токойлор - ошонун бардыгы кирет. Силер азыр бул жерде рекреация объекттери деп туруп жерлерди, болгондо да эс алуу жерлерин сатып жатасыңар. Жердин өзүн сатып жатасыңар. Бул объективдүү аныктама эмес, объективдүү аныктама боюнча рекреация объекттери деп так ошол эс алуу жерлерин айтат. Ошол жерде сууларды, карды, тоолорду, токойлорду ж.б. – жердин так өзүн айтат. Болгондо дагы силер эң жакшы жерлерди сатканы жатпайсыңарбы. Эмнеге башты айлантасыңар? Жөн эле саткыбыз келип жатат дебейсиңерби андан көрө? Андан көрө ошол жерди сатып туруп, бизнес кылыш керек дебейсиңерби?”

Демилгечилер мыйзам долбоору Кыргызстанга инвестиция тартууну көздөй турганын айтып, “жер тилкеси эмес, анын үстүнө курулган мүлктү сатууга уруксат берилерин” билдиришкен.

Депутаттар Султанбай Айжигитов менен Гуля Кожокулова документтеги рекреациялык аймактардын тизмесин тактоо, алардын катарынан жер аянттарын алып салуу жана оңдоп-түзөтүүлөрдү киргизип, оңдоп чыгуу сунушун беришкен.

Дагы караңыз

Түптө менчикке мыйзамсыз берилген 100 гектар айдоо жери мамлекетке кайтарылды

"Чет элдиктер көчүп келе баштаса, коомдо чыңалуу жаралат"

Бул мыйзам коомдо талкуу жаратып, туристтик объекттер менен кошо мамлекеттин менчиги болгон жердин өзү дагы чет элдиктердин менчигине өтүп кетет деген кооптонуулар айтылып келет.

Каракол шаарынын тургуну Руслан Абдыраимов чет өлкөлүктөр жакшы жерлерден мүлктөрдү сатып ала баштаса, Ысык-Көлдө баалар өсүшү мүмкүн деп болжолдоп жатат:

“Ысык-Көл аймагынан кыймылсыз мүлктү сатууга мен каршымын. Анткени, биринчиден, кыймылсыз мүлктүн кымбаттоосуна алып келет. Ансыз деле кымбат болуп турганда кыргыз эли, биз, үйү жоктор, мүлктү сатып ала албай калабыз. Аябай дуу болуп, батирлер, үйлөр кымбаттайт. Анын үстүнө, чет элдиктер жакшы жерлерди алып, ээлеп калганга аракет кылат да. Өйдө жактан, суунун башынан, жакшы-жакшы жерлерден. Алардын баарын кийин ээлеп калат, анан өздөрүнүн үй-бүлөсүн, туугандарын алып келет. Чет элдиктерге өздөштүрүлбөгөн, бош жерлер бар го – “Асман” шаарын салабыз деп атпайбы – ошол жакта салдырып, иштетсе болот. Мындай пансионаттарды сатып алганга, шаардын ичинен чоң-чоң мейманканаларды, жер үйлөрдү, батирлерди сатканга мен каршымын”.

Караколдун дагы бир тургуну Нурмат Шайыкеев мыйзамдык уруксат Ысык-Көлдүн аймагындагы рекреациялык мүлктөрдү коңшу өлкөлөрдүн жарандары көбүрөөк сатып алат деп эсептейт. Ал мындай жагдай Кыргызстанда чыңалууну жаратышы мүмкүн экенин айтты:

“Мисалы, чет өлкөдө – Түркияда, Болгарияда, Грекияда, Орусияда ушундай мүлктөр чет элдик жарандарга сатылып жатпайбы. Алар күчтүү мамлекеттер. Эртең өзүнүн кызыкчылыгы болгондо акырын сатып алынган мүлктөрдү жокко чыгарып коюшу мүмкүн. Мисалы, ошол эле грек бул жактан мүлк албайт. Бизден сатып алуучулар негизинен кытайлар болот. Аларды кийин чыгарыш кыйын болот. Мисалы, Түркияда үй-жайы бар түрктү бул жакка алып келип, мүлк алдыра албайсың. Эмне үчүн дегенде, анын өзүнүн Түркияда жакшы жерлерде үйлөрү бар. Бул жактан алганга анын муктаждыгы жок. Биздикин ким алат?”.

"Инвестиция тартуу үчүн дүйнөлүк тажрыйбадан калбайлы"

Азыр иштеп жаткан мыйзамга ылайык, Кыргызстандын Ысык-Көлдөн башка аймактарынан чет элдиктерге мүлк сатып алууга уруксат берилген. Маселен, Кыргызстанда чет элдиктер айыл чарба жеринен башка бардык кыймылсыз мүлктү сатып ала алышат. Кыймылсыз мүлк алуу жарандык алууга укук бербейт.

Ошондуктан Кыргызстандагы курорттук аймактан мүлк сатып алууга жол ачканда бул аймакка инвестиция тартууга мүмкүнчүлүк түзөт деп мыйзамды жактагандар да бар.

Атамекендик өндүрүшчүлөр ассоциациясынын жетекчиси Бакыт Дегенбаев мыйзам Кыргызстандагы инвестициялык климатты жакшыртууга, Ысык-Көлгө капиталдын агымын көбөйтүүгө жакшы шарт түзөт деген пикирин бөлүштү:

“Бул дүйнөлүк тажрыйба. Туризм болгон жердин баарында ушундай кыймылсыз мүлк сатылат. Батир болобу, дача болобу, коттедждер болобу – дүйнө жүзүнүн баарында ушундай, Түркияда, Майамиде ушундай. Дүйнө жүзүндөгү тажрыйба боюнча үйүн-имаратын алганы менен, жерин албайт. Мен билгенден, Түркияда коңшу өлкөлөрдүн жарандарына жер сатпайт. Европалыктарга же башкаларга сата берет. Инвестициялык дараметти жогорулатып, туризмди өнүктүрүш үчүн, ошол жердин курулуш тармагы иштейт, курулуш материалдары сатылат, анын арты менен соода жүрө берет. Инвесторлор келет, туристтик жерлерге пенсионерлер келип үй, батир алып жашайт. Дубай деле ушундай, ал жакка дүйнөнүн булуң-бурчунан барып каалаган батирин, вилласын сатып алат. Биз деле ошондой жолго түштүк, мен мындан кооптуу нерсе деле көрбөйм. Тескерисинче, инвестициялык абалды жакшыртуу үчүн бул жакшы кадам. Жергиликтүүлөргө жакшы болот, сүтүн, этин сатышат, иштеп акча табышат. Туристтер дин жайында эле эмес, жыл бою келип турушуна шарт түзүлөт. Келип жашап, тамактанышат, ары-бери саякатташат – мунун баары акча. Албетте, киши саны көбөйсө, кыймылсыз мүлктүн баасы көтөрүлөт, бул мыйзам ченемдүү көрүнүш. Бүгүн вилла саттырбасак деле, каалайбызбы-каалабайбызбы, баа кымбаттай берет. Ошондуктан жакшы жагын караш керек”.

Ысык-Көл – Кыргызстандагы уникалдуу көл. Күңгөй Ала-Тоо жана Тескей Ала-Тоо тоо кыркаларынын ортосунда, 1609 метр бийиктикте жайгашкан. Ага ар кандай көлөмдөгү 80дей өзөн агып киргени менен, бир дагы жерден суу агып чыкпайт. Аянты боюнча дүйнөдөгү 30 ири көлдүн катарына кирет. Көл жана анын аймагы 2001-жылы Бүткүл дүйнөлүк биосфералык коруктар тутумуна киргизилген.

Кыргыз бийлиги үч жылдан бери Ысык-Көл аймагында “Асман” аттуу 500 миңден ашык тургунга эсептелген ири шаар-комплексти курууну жана ага чет элдик ишкерлер, инвесторлор жана компаниялар жайгашып иштесе болорун айтып келет. Ал курулса, кыргыз жарандары менен бирге чет элдик жактар үчүн да мүлккө ээлик кылууга бирдей шарт түзүлөт. Бул долбоордун курулушуна бир кыйла жергиликтүү тургундар менен экологдор каршы чыгып, шаар жана инфратүзүмдүк курулуштар көлдүн экосистемасына зыян келтирерин белгилешкен.

Дагы караңыз

Асман шаарынын алгачкы имараты бир жарым жыл ичинде салынышы мүмкүн