“Азаттык”: Бүгүнкү күндө Өзбекстан, Тажикстан менен болгон чек ара тилкелеринде такталбаган жерлер болгондуктан, маал-маалы менен курч кырдаалдар түзүлө калып келет. 20 жылдан бери чек арадагы талаштуу жерлердин дагы деле чечилбей келатканына эмне себептер болуп келет? Учурда кандай тоскоолдуктар бар?
Эдил Байсалов: Менин оюмча Акаев учурунда да мамлекет башчысына бул маселе боюнча көптөгөн сындар айтылып келген. Бакиевдин деле колунан бул боюнча эч нерсе келген жок. Азыр деле мына Роза Отунбаева айым ички саясий суроолор талкууланып атса да, тышкы саясий өнөктөштөр менен жолукканда да “чек ара, чек ара” деп айтып атат. Бирок албетте чек араларды тактап, тартипке келтирүүдө Кыргызстандын эле жетекчилигинин аракети жетишсиз. Ал тараптан коңшу мамлекеттер Тажикстан менен Өзбекстандын олуттуу мамилеси, биз менен макулдашуусу керек.
Жеке пикиримде бул маселенин чечилбей келатканынын негизги себеби – коңшу мамлекеттердин мамилесинин башкача болуп атканынан болуп атат. Бир пикирге келе албай атканыбыздын негизги себеби коңшу мамлекеттерге байланыштуу десем болот.
“Азаттык”: Коңшу мамлекеттер чек арадагы талаштуу жерлердин тезирээк такталып, делимитация жана демаркация тез жүрүүсүнө эмнеге кызыкдар эмес болушу мүмкүн?
Эдил Байсалов
Байсалов: Жок, кызыкдар болгону менен башкача болуп атат. Мына биз Өзбекстандын мисалын карап көрөлү. Бул мамлекет өзү үчүн чек арадагы бардык маселелерди чечип алгандай сезилет. Анткени алар бүт чек ара тилкесинде зым тартып алышкан, ал гана эмес аңдарды казып салышкан. Кандайдыр бир күчкө салып, өзүнүн башкача саясатына салып, бизде ички саясий тартипсиздик болуп атканы, биз диний экстремисттерге, сөз эркиндигине башкача мамиле кылганыбыз үчүн алар бизге ишенбестик көрсөтүп, өздөрү эле чек араны тосуп алышкан. Бирок тажиктер алардан башкачараак.
Биздин ушул Фергана аймагында, өрөөнүндө мурда эч кандай чек ара болгон эмес. Чек ара такталгандан кийин дагы талаш-тартыштар чыга берет. Анткени ал жерлерде жер тартыш. Ошол жерлерде кыргыз, тажик, өзбек калктары көбөйүп атат. Ошондуктан бул келечекте мындан да чоң көйгөйлөрдү жаратышы мүмкүн.
Демек кеп биз бири-бирибиздин чек арабызга дубалдарды бийигирээк коюп алып, алар бир танк койсо биз эки танк коюп, алар беш аскер койсо биз он аскер койгондон эч качан чек араны бекемдей албайбыз. Анткендин ордуна ушул үч мамлекеттин ортосунда ынтымакты, достукту бекемдөөгө аракеттенүүбүз керек.
Албетте чек араларды тактоо керек. Бирок 10 жылдан кийинби же 15 жылдан кийинби коңшу мамлекеттерде да бийлик алмашат. Ошондо биз Европадагы мамлекеттердин ортосунда чек аралар кандай жокко чыгарылса, биз да ошого үмүт кылышыбыз керек. Ошондой маал келгенде, “биз бир мамлекетке бирикпейбиз, бирок бажы, чек арадагы паспорт текшерүүлөрдү жойобуз” дешибиз керек. Ушундай достук мамиледе элдерибизге ынгайлуу шарттарды түзүп бере албасак, кыргыз да байыбайт, өзбек да байыбайт, тажик да байыбайт, ал эми акчабыз аскерлерге коротулат жана жаңжалдар көбөйө берет.
Кыргыз-өзбек чек арасы
“Азаттык”: Андай болгон шартта миграция маселесин кантип чечсе болот? Бир өлкөнүн аймагынан, башка өлкөнүн аймагына массалык көчүүсү көбөйсөчү?
Байсалов: Бул жерде албетте биз жерди тартипке салышыбыз керек. Жер абдан тартыш. Менин айтайын дегеним жер которуп биротоло жашоону каалагандар тууралуу эмес. Анын өз эрежеси бар.
Айтайын дегеним, маселен биз ишчилерге Оштон Анжияга барып иштегенге, ал жактан бул жакка келип тоскоолсуз иштегенге шарт түзүп беришибиз керек. Бирок албетте жер деген жер, менчик деген менчик. Аны биз тартипке келтиришибиз керек.
Ал эми суу байлыктарын, энергия ресурстарын, жайлоолорду пайдаланууда коңшу мамлекеттер менен жакшылап эсептешип, такташып, чогуу пайдаланышыбыз керек. Болбосо суу маселеси абдан татаал. Тарыхта согуштардын көбү суунун айынан чыгып келген. Биз сууну бууп койсок, алар башка нерсесин буугандан эки өлкө эле зыян тартат.
“Азаттык”: Акыркы убактарда Ош, Баткен облустарында АКШ менен Орусиянын машыгуу борборлорун түзүү демилгелери көтөрүлүп жүрөт. Бул маселе коңшу өлкөлөр менен мамилеге таасирин тийгизбейби?
Байсалов: Албетте буга биз өтө аяр, олуттуу мамиле кылышыбыз керек. Анткени “чет өлкөдөн дядя Ванялар же анкл Сэмдер бизге жардам берет. Бир нерсе болуп кетсе коопсуздугубузду сактап калат” деген ойлор абдан эле туура эмес. Муну биз былтыр эле Ош окуяларында көрдүк го. Биз өзүбүздүн тартипти, коопсуздугубузду өзүбүз сакташыбыз керек. АКШ менен да, Орусия менен да толук кандуу кызматташуу жүрүшү керек. Бирок эч качан биз “Орусиянын базасын жайгаштырып койсок, күчтүү болуп калабыз” деп ойлобошубуз керек. Бул жалган. Мындай эч качан болбойт. Бизге өзүбүздүн эле армиябыз керек, коопсуздугубузду да өзүбүз гана камсыз кыла алабыз.
Андыктан мындай иштерде коңшу мамлекеттердин да ойлорун эске алуубуз абзел. Фергана өрөөнүндө биз Тажикстан, Өзбекстан менен ишенимге, достукка негизделген мамиле курууга милдеттүүбүз.
“Азаттык”: Рахмат.
Эдил Байсалов: Менин оюмча Акаев учурунда да мамлекет башчысына бул маселе боюнча көптөгөн сындар айтылып келген. Бакиевдин деле колунан бул боюнча эч нерсе келген жок. Азыр деле мына Роза Отунбаева айым ички саясий суроолор талкууланып атса да, тышкы саясий өнөктөштөр менен жолукканда да “чек ара, чек ара” деп айтып атат. Бирок албетте чек араларды тактап, тартипке келтирүүдө Кыргызстандын эле жетекчилигинин аракети жетишсиз. Ал тараптан коңшу мамлекеттер Тажикстан менен Өзбекстандын олуттуу мамилеси, биз менен макулдашуусу керек.
Жеке пикиримде бул маселенин чечилбей келатканынын негизги себеби – коңшу мамлекеттердин мамилесинин башкача болуп атканынан болуп атат. Бир пикирге келе албай атканыбыздын негизги себеби коңшу мамлекеттерге байланыштуу десем болот.
“Азаттык”: Коңшу мамлекеттер чек арадагы талаштуу жерлердин тезирээк такталып, делимитация жана демаркация тез жүрүүсүнө эмнеге кызыкдар эмес болушу мүмкүн?
Биздин ушул Фергана аймагында, өрөөнүндө мурда эч кандай чек ара болгон эмес. Чек ара такталгандан кийин дагы талаш-тартыштар чыга берет. Анткени ал жерлерде жер тартыш. Ошол жерлерде кыргыз, тажик, өзбек калктары көбөйүп атат. Ошондуктан бул келечекте мындан да чоң көйгөйлөрдү жаратышы мүмкүн.
Демек кеп биз бири-бирибиздин чек арабызга дубалдарды бийигирээк коюп алып, алар бир танк койсо биз эки танк коюп, алар беш аскер койсо биз он аскер койгондон эч качан чек араны бекемдей албайбыз. Анткендин ордуна ушул үч мамлекеттин ортосунда ынтымакты, достукту бекемдөөгө аракеттенүүбүз керек.
Албетте чек араларды тактоо керек. Бирок 10 жылдан кийинби же 15 жылдан кийинби коңшу мамлекеттерде да бийлик алмашат. Ошондо биз Европадагы мамлекеттердин ортосунда чек аралар кандай жокко чыгарылса, биз да ошого үмүт кылышыбыз керек. Ошондой маал келгенде, “биз бир мамлекетке бирикпейбиз, бирок бажы, чек арадагы паспорт текшерүүлөрдү жойобуз” дешибиз керек. Ушундай достук мамиледе элдерибизге ынгайлуу шарттарды түзүп бере албасак, кыргыз да байыбайт, өзбек да байыбайт, тажик да байыбайт, ал эми акчабыз аскерлерге коротулат жана жаңжалдар көбөйө берет.
Байсалов: Бул жерде албетте биз жерди тартипке салышыбыз керек. Жер абдан тартыш. Менин айтайын дегеним жер которуп биротоло жашоону каалагандар тууралуу эмес. Анын өз эрежеси бар.
Айтайын дегеним, маселен биз ишчилерге Оштон Анжияга барып иштегенге, ал жактан бул жакка келип тоскоолсуз иштегенге шарт түзүп беришибиз керек. Бирок албетте жер деген жер, менчик деген менчик. Аны биз тартипке келтиришибиз керек.
Ал эми суу байлыктарын, энергия ресурстарын, жайлоолорду пайдаланууда коңшу мамлекеттер менен жакшылап эсептешип, такташып, чогуу пайдаланышыбыз керек. Болбосо суу маселеси абдан татаал. Тарыхта согуштардын көбү суунун айынан чыгып келген. Биз сууну бууп койсок, алар башка нерсесин буугандан эки өлкө эле зыян тартат.
“Азаттык”: Акыркы убактарда Ош, Баткен облустарында АКШ менен Орусиянын машыгуу борборлорун түзүү демилгелери көтөрүлүп жүрөт. Бул маселе коңшу өлкөлөр менен мамилеге таасирин тийгизбейби?
Бир пикирге келе албай атканыбыздын негизги себеби коңшу мамлекеттерге байланыштуу десем болот.
Байсалов: Албетте буга биз өтө аяр, олуттуу мамиле кылышыбыз керек. Анткени “чет өлкөдөн дядя Ванялар же анкл Сэмдер бизге жардам берет. Бир нерсе болуп кетсе коопсуздугубузду сактап калат” деген ойлор абдан эле туура эмес. Муну биз былтыр эле Ош окуяларында көрдүк го. Биз өзүбүздүн тартипти, коопсуздугубузду өзүбүз сакташыбыз керек. АКШ менен да, Орусия менен да толук кандуу кызматташуу жүрүшү керек. Бирок эч качан биз “Орусиянын базасын жайгаштырып койсок, күчтүү болуп калабыз” деп ойлобошубуз керек. Бул жалган. Мындай эч качан болбойт. Бизге өзүбүздүн эле армиябыз керек, коопсуздугубузду да өзүбүз гана камсыз кыла алабыз.
Андыктан мындай иштерде коңшу мамлекеттердин да ойлорун эске алуубуз абзел. Фергана өрөөнүндө биз Тажикстан, Өзбекстан менен ишенимге, достукка негизделген мамиле курууга милдеттүүбүз.
“Азаттык”: Рахмат.
