Жолугушууда эки тарап соода-экономикалык кызматташтыктын маанисин белгилеп, суу-энергетикалык жана мүлк маселелери боюнча сүйлөшүүлөрдү тездетүү керектиги айтылды. Жергиликтүү адистер чек ара такталмайынча башка көптөгөн маселелер да чечилбей турганын белгилешүүдө.
Ош облусуна караштуу Кара-Суу районунун кыргыз-өзбек чек арасына жакын айылдын тургуну Жыргалбек Ажыматов чек ара маселелерин өз алдынча иликтеп жүрөт. Жыргалбек бир топ чектеш аймактарды кыдырып чыгып, өзбек чек ара сакчыларынын Кыргызстан аймагына карай жылып келатканын айтып кейиди.
Кыргыз-өзбек чек арасы- Кыргыз тараптагылар жыл сайын жок эле дегенде жарым, жарым метрден бери көздөй чек ара жылып жатканын айтышат. Базар-Коргон, Аксы, Сузак, Чаткалда адамдар "сарайыбыз калып калды, арыгым бул жакка жылып кетти, теректерим калып кетти" деп ыйлашат. Чек арага жакын аймактардын бардыгынын көйгөйү бирдей экен. Акырындап кирип келатышат.
Өзбекстан айылдарынын эли кирбей эле турат. Алар деле тынч жашасак болду деп атышат. Чек арадагы аскерлер бекеттерин жылдырып коюп, колхоз, совхоздору бар экен, пахта талааларын кеңейтип, уламу-улам казып койгон учурлар көп эле. Чоң бир нерсе чыгып кетпесин деп абдан корком, чочулайм.
Тактала элек жер талашы
Ташкен шаарында Кыргызстан менен Өзбекстандын тышкы иштер министрлери Руслан Казакбаев менен Эляр Ганиев эки тараптуу жолугушуу өткөрдү. Жолугушуу Европа биримдиги - Борбор Азия өлкөлөрүнүн тышкы иштер министрлеринин жыйынынан соң болду.
Кыргызстандын Тышкы иштер министрлигинин басма сөз кызматы билдиргендей, анда министрлер чек араны делимитация жана демаркация иштери боюнча өкмөттөр аралык комиссиянын ишин жандандырууну колдошорун айтышты.
Кыргыз-өзбек чек арасындагы "Достук" бекетиУлуттук коопсуздук боюнча мамлекеттик комитетине караштуу Чек ара аскерлеринин башчысы Закир Тиленов негизги маселе чек аралардын такталбаганында болуп жатканын айтууда.
- Такталбаган жерде ушундай талаш-тартыш болуп жатат. Биздин жарандар ал тарапка, алардыкы биз жакка өтүп кетүүдө. Мал өтүп жатат. Эки мамлекеттин ортосундагы чек арачылар сүйлөшүп, талаш-тартышка барбаш үчүн түшүндүрүү иштерин жүргүзүп жатабыз. Менин маалыматым боюнча бүгүнкү күндө кыргыз-өзбек чек арасында 320 чакырымдай жер тактала элек.
Бул эки өлкө ортосунда чек араны тактоо иштери мындан 10 жылдай мурда башталган. Ошондон бери 1300 чакырымдан ашуун келген чек ара тилкесинин 994 чакырымы такталган. Маселе ортодогу талаштуу делген жерлерге келгени мына ушинтип жылбай турат.
Жанданды, бирок жылыш жок
2009-жылдын этегинде ошол кездеги өкмөт башчы Данияр Үсөнов баштаган топтун Ташкендеги сүйлөшүүлөрү учурунда бул маселе да козголуп, тараптар чек ара тактоо иштерин кайра жандандырууну макулдашкан болчу. Адистер мындан көп деле иш алдыга жылбаганын белгилеп келишет.
Кыргыз өкмөтүнүн регионалдык маселелер бөлүмүнүн мурдагы жетекчиси, адис Саламат Аламанов чек аралар такталып бүтпөгөндүктөн аны коргоо боюнча каражаттарды пайдалануу да мүмкүн болбой жатканын айтат.
- Эң негизгиси эки тарап тең кайсы иш кагаздардын негизинде тактайбыз деген бирдей бүтүмгө келе элек. Тараптардын бири-бирине койгон талаптары эки башка болуп, мунаса табылбай жаткандыктан ушул убакытка чейин көп жерлер такталбай келатат.
Кызматташтыктын мүмкүнчүлүктөрү кенен
Эки өлкөнүн тышкы иштер министрлери чек ара маселесинен сырткары соода-экономикалык кызматташтыктын маанисин белгилешти. Ошондой эле жолугушууда суу-энергетикалык жана мүлк маселелери боюнча сүйлөшүүлөрдү тездетүү керектиги айтылды.
Кыргыз тарап Өзбекстандан жер семирткич ташууну, жарандардын ошол өлкөгө кирип чыгуусундагы бардык келишимдердин аткарылышын сурады. Эки тарап тең аймактык коопсуздук, көп тараптуу уюмдардын алкагында кызматташуу боюнча пикир алмашты.
Борбор Азиядагы эркин базар институтунун жетекчиси Мирсулжан Намазалиев Кыргызстан менен Өзбекстандын кызматташуусун соода-экономикалык жактан көрөт.
- Минералдык ресурстар бир тараптуу эле кетип атат. Бизде газ, же мунай жок да. Андыктан газдын кайсы бир өлчөмүн Өзбекстандан алабыз. Бирок биздин мамилелер муну менен токтоп калбайт. Себеби Өзбекстанда 27 млн. калк жашайт. Бул деген өтө чоң базар, абдан чоң рынок. Кыргызстан аркылуу өтүп жаткан товарлардын бардыгы өзбек элине, же андан ары башка өлкөлөргө да транзит түрүндө да кетсе болот деп эсептейм.
Жергиликтүү адистер чек ара такталмайынча башка көптөгөн маселелер да чечилбей турганын белгилешүүдө. Ал эми биз башында маектешкен Кара-Суу районунун тургуну Жыргалбек Ажыматов бул маселе жөн эле кеңседе отуруп алып чеччү маселе эмес экенин белгилөөдө.
- Аткаминерлер ошол эле Өзбекстандан карталарын алып келип чек ара бойлой басып, өздөрү көрүп тактап, конкреттүү иш-чараларды көрсө жакшы болот эле. Бишкекте отуруп алып чечкенге такыр болбойт.
Кыргыз-өзбек чек арасын тактоо иштери кайрадан жанданышы мүмкүн. Бирок ортодогу сүйлөшүү иштердин дагы канчага созулары белгисиз бойдон.
Ош облусуна караштуу Кара-Суу районунун кыргыз-өзбек чек арасына жакын айылдын тургуну Жыргалбек Ажыматов чек ара маселелерин өз алдынча иликтеп жүрөт. Жыргалбек бир топ чектеш аймактарды кыдырып чыгып, өзбек чек ара сакчыларынын Кыргызстан аймагына карай жылып келатканын айтып кейиди.
Өзбекстан айылдарынын эли кирбей эле турат. Алар деле тынч жашасак болду деп атышат. Чек арадагы аскерлер бекеттерин жылдырып коюп, колхоз, совхоздору бар экен, пахта талааларын кеңейтип, уламу-улам казып койгон учурлар көп эле. Чоң бир нерсе чыгып кетпесин деп абдан корком, чочулайм.
Тактала элек жер талашы
Ташкен шаарында Кыргызстан менен Өзбекстандын тышкы иштер министрлери Руслан Казакбаев менен Эляр Ганиев эки тараптуу жолугушуу өткөрдү. Жолугушуу Европа биримдиги - Борбор Азия өлкөлөрүнүн тышкы иштер министрлеринин жыйынынан соң болду.
Кыргызстандын Тышкы иштер министрлигинин басма сөз кызматы билдиргендей, анда министрлер чек араны делимитация жана демаркация иштери боюнча өкмөттөр аралык комиссиянын ишин жандандырууну колдошорун айтышты.
- Такталбаган жерде ушундай талаш-тартыш болуп жатат. Биздин жарандар ал тарапка, алардыкы биз жакка өтүп кетүүдө. Мал өтүп жатат. Эки мамлекеттин ортосундагы чек арачылар сүйлөшүп, талаш-тартышка барбаш үчүн түшүндүрүү иштерин жүргүзүп жатабыз. Менин маалыматым боюнча бүгүнкү күндө кыргыз-өзбек чек арасында 320 чакырымдай жер тактала элек.
Бул эки өлкө ортосунда чек араны тактоо иштери мындан 10 жылдай мурда башталган. Ошондон бери 1300 чакырымдан ашуун келген чек ара тилкесинин 994 чакырымы такталган. Маселе ортодогу талаштуу делген жерлерге келгени мына ушинтип жылбай турат.
Жанданды, бирок жылыш жок
2009-жылдын этегинде ошол кездеги өкмөт башчы Данияр Үсөнов баштаган топтун Ташкендеги сүйлөшүүлөрү учурунда бул маселе да козголуп, тараптар чек ара тактоо иштерин кайра жандандырууну макулдашкан болчу. Адистер мындан көп деле иш алдыга жылбаганын белгилеп келишет.
Чек арага жакын аймактардын бардыгынын көйгөйү бирдей экен. Акырындап кирип келатышат.
Кыргыз өкмөтүнүн регионалдык маселелер бөлүмүнүн мурдагы жетекчиси, адис Саламат Аламанов чек аралар такталып бүтпөгөндүктөн аны коргоо боюнча каражаттарды пайдалануу да мүмкүн болбой жатканын айтат.
- Эң негизгиси эки тарап тең кайсы иш кагаздардын негизинде тактайбыз деген бирдей бүтүмгө келе элек. Тараптардын бири-бирине койгон талаптары эки башка болуп, мунаса табылбай жаткандыктан ушул убакытка чейин көп жерлер такталбай келатат.
Кызматташтыктын мүмкүнчүлүктөрү кенен
Эки өлкөнүн тышкы иштер министрлери чек ара маселесинен сырткары соода-экономикалык кызматташтыктын маанисин белгилешти. Ошондой эле жолугушууда суу-энергетикалык жана мүлк маселелери боюнча сүйлөшүүлөрдү тездетүү керектиги айтылды.
Кыргыз тарап Өзбекстандан жер семирткич ташууну, жарандардын ошол өлкөгө кирип чыгуусундагы бардык келишимдердин аткарылышын сурады. Эки тарап тең аймактык коопсуздук, көп тараптуу уюмдардын алкагында кызматташуу боюнча пикир алмашты.
- Минералдык ресурстар бир тараптуу эле кетип атат. Бизде газ, же мунай жок да. Андыктан газдын кайсы бир өлчөмүн Өзбекстандан алабыз. Бирок биздин мамилелер муну менен токтоп калбайт. Себеби Өзбекстанда 27 млн. калк жашайт. Бул деген өтө чоң базар, абдан чоң рынок. Кыргызстан аркылуу өтүп жаткан товарлардын бардыгы өзбек элине, же андан ары башка өлкөлөргө да транзит түрүндө да кетсе болот деп эсептейм.
Жергиликтүү адистер чек ара такталмайынча башка көптөгөн маселелер да чечилбей турганын белгилешүүдө. Ал эми биз башында маектешкен Кара-Суу районунун тургуну Жыргалбек Ажыматов бул маселе жөн эле кеңседе отуруп алып чеччү маселе эмес экенин белгилөөдө.
- Аткаминерлер ошол эле Өзбекстандан карталарын алып келип чек ара бойлой басып, өздөрү көрүп тактап, конкреттүү иш-чараларды көрсө жакшы болот эле. Бишкекте отуруп алып чечкенге такыр болбойт.
Кыргыз-өзбек чек арасын тактоо иштери кайрадан жанданышы мүмкүн. Бирок ортодогу сүйлөшүү иштердин дагы канчага созулары белгисиз бойдон.
