Стамбул университетинин саясат таануу жана шайлоо системалары боюнча профессору Хакан Гүнеш "Азаттыкка" курган маегинде кыргыз парламентиндеги депутаттардын мандатын мөөнөтүнөн мурда тартып алуу боюнча фракциянын чечимин кескин айыптап, дүйнөнүн эч бир өлкөсүндө мындай тажрыйба жоктугун айтты.
Хакан Гүнеш: Мен 2010-жылдан кийинки Кыргызстандын Конституциясын жана шайлоо мыйзамдарын билген киши катары баса белгилеп айтарым – депутаттын мандатын күчтөп бирөөгө бердиртүүгө же “сатууга” эч кандай укуктук жол жок. Буга мүмкүн эмес, бул мыйзамсыз иш.
Ошондой эле дүйнөнүн бир дагы өлкөсүндө депутаттардын мандатын “саткан же сатып алган” мисал жок. Түркиябы, Германиябы, Португалиябы, Аргентинабы, либералдуу демократиясы бар же азыраак либералдашкан демократиясы бар өлкөбү - эч бир жерде парламенттеги орунду сатууга же сатып алууга жол берген шарт жок.
Ал эми парламенттин ичинде бир депутаттын экинчи бир партияга өтүп кеткен мисалдары бар, ал кеңири эле таралган көрүнүш. Маселен, Түркияда башкаруучу партияга жетиштүү мандат тийбей калганда парламенттеги башка партия мүчөлөрүн өз катарына тартуу үчүн алар менен сүйлөшүп, акча берип же паралаган учурлар болот.
Бул депутаттын мандатын парламентке кирбей калган башка талапкерге сатуу эмес экенин кайталап коёюн.
"Азаттык": Гүнеш мырза, Кыргызстандын парламентинде депутаттар мандатын фракция же партиянын жетекчилигинин басым-кысымы менен тапшырып жатканын айтышууда. Ал тургай айрымдары мандаттан баш тартпайм, деп каршы болууда. Бул партиянын ичиндеги саясий коррупция же базардагыдай чайкоочулук сыяктуу көрүнбөйбү?
Хакан Гүнеш: Өткөн жылдын октябрь айында шайланып келип мандат алган депутаттар дээрлик эки айдан бери парламентте отурушат, туурабы? Эл аралык тажрыйбада Борбордук шайлоо комиссиясы парламентке өткөн депутаттарга мандат берер алдында кайсы бир учурда гана депутат болчулардын тизмеси өзгөрүшү мүмкүн.
Анан парламентке келип кайсы бир мезгилге чейин отуруп, анан мандатын тизмеде кезек күткөн кийинки партиялашына берип кетип калуу мүмкүн эмес. Бул шайлоонун логикасына карама-каршы келет. Анткени эл партиянын тизмесине карап, андагы турган талапкерлерге добуш берет да.
Эл шайлаган чечимди эл гана өзгөртө алат. Андай өзгөрүү жаңы шайлоо аркылуу гана ишке ашат. Мен студенттерге “Шайлоо демократиясы” деген курсту окуйм жана сиз айткандай мисалды бир дагы жерден кездештирген жокмун. Эл аралык практикада мындай мисал деги эле жок.
"Азаттык": Кыргызстандагы партияларга анализ жасаганда алардын кантип түзүлгөнүнө токтолобуз. Партиянын саясий тарыхына, жетекчилигине, мүчөлөрүнө – туурабы? Өзүңүз билгендей, учурда Жогорку Кеңеште шайлоого үч ай калганда пайда болгон, саясатта эмес бизнесте жүргөндөр түзгөн партиялар бар. Бул учурда парламенттеги партия жетекчилери саясий бийликти өз кызыкчылыгына гана пайдаланып, колдонуп жатат деп айтууга канчалык негиз бар?
Хакан Гүнеш: Кыргызстандагы электоралдык система дүйнөдөгү мыкты делген мисалдын бири боло алат. Жалпы элдик шайлоодо ар бир партия ар бир облустан, ал тургай ар бир райондон жетиштүү добуш алуусу керек, аялдарга, башка улуттарга, жаштарга берилген квоталар системанын өркүндөтүлгөнүн көрсөтөт. Бир дагы партия Жогоку Кеңеште 65тен көп мандат ала албайт, демек, көп партиялуу системанын иштеши үчүн эң сонун шарттар түзүлгөн.
Ал эми саясий коррупция менен сиз айткан чайкоочулук – шайлоо мыйзамдарында жок жана эч ким мындай болуп кетерин алдын ала билген дагы эмес. Албетте, Кыргызстандын шайлоо тарыхына сереп салсак, Акаевдин, Бакиевдин башкаруусунда болобу эл деле тааныбаса дагы байлар же акчалай колдоосу барлар депутаттыкка талапкер болушчу. Бирок алардын баары тең парламентке келип, депутат болуп отура алышкан жок.
Ал эми сиз айтып жаткан, Кыргызстандын азыркы парламентинде болуп жаткан иштер – тактап айтканда, иштеп жаткан депутаттын мандатын алып туруп, аны тизмедеги башка бирөөгө берип коюу Кыргызстандын соңку тарыхында болбосо керек. Минтип депутатка эки айдан мандат берип, анан кайра алып, башка кишиге тапшыруу уланып отурса, “мандат саткан” партиялар кийинки бир-эки жылда 18-20 жаңы депутатка мандат берер. Бирок бул иштер сотко барып такаларынан күмөнүм жок.
“Мандат сатууну” беш жыл бою улантуу эч мүмкүн эмес, ал тургай түшкө кирбеген нерсе. Кыргызстандын Жогорку Соту буга жол бербейт. Президент Атамбаев дагы мындайга макул болбойт деп ойлойм. Анан эң башкысы - мындай иштер Конституцияга каршы келет. Мен кыргыз парламентинде эмне болуп жатканын окуп алып, таң калып отурам. Гүлайым, мен эмне деп комментарий берүүнү дагы билбей турам.
"Азаттык": Хакан мырза, парламенттеги партиялык жетекчилердин ушундай жүрүм-туруму элге кандай таасир калтырат? Элдин таза шайлоодон күткөнү орундалбай, анан бара-бара нааразылыкка жеткирбейби?
Хакан Гүнеш: Мен мындай иштерге сот туура чекит коeт деп ишенип турам. Эгер сот, башка мамлекеттик органдар тиешелүү чара көрбөсө – албетте, массалык нааразылык чыгат. Бул болсо бийликти өзү билгендей колдонуп, мыйзам бузган парламенттеги партияларды кууп таркатууга жеткирет. Албетте, элдер аларга ишенип добуш берген, анан парламентте тескери иштер болсо, эл нааразы болот, көчөгө чыгат.
Мени тынчсыздандырган нерсе – ошондой маалда сырттан чагымчылык болуп, кырдаалды курчутпайбы? Кыргызстан буга чейин мындай чукул бурулушту эки жолу башынан өткөрдү. Менин дагы айтарым – башкаруучу партия, мамлекеттик институттар саясий бийликти өз кызыкчылыгына колдонгондорду токтотушу абзел. Эгер алардын ага кудурети жетпесе, анда эмнени болсо дагы күтүүгө болот.
"Азаттык": Кыргызстан Борбор Азияда парламенттик башкарууга өткөн биринчи өлкө, жаңы системаны киргизгенде коңшулардын бир топ сынына кабылган. Жогорку Кеңешке жаңы келген мыйзам чыгаруучулардын чечими, жүрүм-туруму өнүгүп келаткан системанын беделин түшүрөт деп айтсак болобу?
Хакан Гүнеш: Постсоветтик аймактын ичинен Кыргызстан менен Грузия парламенттик системаны киргизген өлкөлөр. Андыктан мурдагы эски системадан парламенттик башкарууга өткөн Кыргызстандагы башкаруунун жаңы формасы үзүрлүү иштеши керек – бул өтө маанилүү. Мурдагы советтик аймакта, анын ичинде Борбор Азияда демократиялык институттарды куруу өтө солгун. Күчтүү президенттик башкаруу жарандык институттардын өнүгүшүнө такай бут тосот. Сиз айткандай Борбор Азияда парламенттик системаны сындоо күч, айрыкча түркмөн, өзбек, атургай казак бийликтери дагы парламенттик башкарууну жактырбайт, бул эч кимге жашыруун эмес. Алар парламенттик башкаруу коомдо туруксуздук жаратат деп негиздеп жүрүшөт.
Эгер Кыргызстандагы жаңы башкаруу системасы иштебей кулап калса, аймактагы темирдей күчтүү президенттик башкарууну жактаган бийликтердин табасы канат. Кыргызстан ушул тапта оор сыноодон өтүп жатат жана парламенттик системаны ийгиликтүү жолго салып кетет деп ишенгим келет. Анткени жарандык коом, адамдардын саясий аң-сезими бир топ алдыга кеткен жана бул парламенттик системаны өнүктүрүүгө бекем пайдубал болуп бере алат.
