Референдумга чейин элге мамлекеттик түзүлүш жана аны башкаруунун формалары, Конституциялык реформага байланышкан башка маселелер боюнча түшүндүрүү өнөктүктөрү жүрөт. Бул февраль айынан тарта мамлекеттик кызматкерлер арасында, жер-жерлердеги өкмөттүк жана бейөкмөт уюмдар, жалпы коомчулук арасында ырааттуу жүрүп, ал ар бир жаранга мамлекетти башкаруунун тигил же бул формасын терең ойлонуп, тандоого шарт түзүү аракетин жасайт.
Референдум маселесинин көтөрүлүшүнө март окуясынан кийин башталган конституциялык реформанын алкагында мамлекетти башкаруу формасын өзгөртүү тууралуу демилгелердин пайда болушу түрткү берген. Кийинчерээк конституциялык кеңешменин декабрда өткөн акыркы отурумунда президент бул маселени элге кеңешип, чечүү зарыл деген көз карашын билдирген.
Мамлекеттик башкаруунун формасын аныктоо үчүн референдум өткөрүү керек деген демилгечи тараптардын бараандуусу – «Асаба» саясий партиясы баштаган революциячыл бир катар саясий партиялардан турган «Кыргызстан» биримдиги. Референдум демилгесин алгачкылардан болуп көтөргөн «Эркиндик» саясий партиясы башка демилгечилерден айырмаланып, референдумга парламентти таратуу, сотторду бириктирүү өңдүү маселелерди да киргизүүнү жактап жатат.
Бирок, жаңы түзүлгөн демократиялык күчтөрдүн элдик коалициясына бириккен айрым саясатчылар референдумду өлкөдө жаңы кризисти жаратуу ыктымалдыгы бар жол катары санашат. Алардын бири «Демократиялык күчтөр биримдиги» партиясынын лидери Кубатбек Байболов эч нерсе жасабай койгондон көрө референдум жасап коюу алда канча өөдөлүк кылат дейт. Бирок, анын оюнда бул жол аркылуу бийлик өз жоопкерчилигин элге артып коюп атат:
- Өздөрүнө жүктөлгөн жоопкерчиликти көбүн эсе өздөрүнө ала албай, жоопкерчиликтен качып, элге сала берген атат. Референдумга алып чыгуу – бул кризистик жол. Бул социалдык кагылышууларга алып келиши мүмкүн.
Коалиция дээринде референдумга каршы эмес, бирок, кандай жол аркылуу болсо да, мамлекеттин парламенттик башкарууга өтүшүн жактайт. Ошондуктан, жардыктын негизинде элге бул багытта түшүндүрүү иштерин жүргүзүүгө даяр. «Атамекен» социалисттик партиясынын төрагасы, Жогорку Кеңештин спикери Өмүрбек Текебаевдин көз карашында өлкөгө кайсы башкаруу оңтойлуу болорун азыр эл гана эмес, президент өзү да түшүнө элек:
- Жардык али президент өзү да кайсы башкарууга артыкчылык берерин аныктай электигин жана элге өз сунушун айта албай жаткандыгын далилдөөдө. Ошон үчүн эл менен кеңешкиси келип жатат. Коалициянын тигил же бул системанын артыкчылыгын элге түшүндүрүү аракети азыр учурдун актуалдуу маселеси болуп атат.
Айрым талдоочулар референдум элге эч кандай пайда алып келбейт деп санашат. Саясат таануучу Токтогул Какчекеевдин көз карашында референдум мамлекеттик бийлик бутактарында отургандардын ар бир тарабы өз бийлигин сактап калуу максатында ойлоп тапкан шылтоосу жана бул мамлекетти кыйнагандан башка пайда бербейт:
- Менимче, референдумдун эч кандай кереги жок. Парламенттин азыр бийлиги жок бекен? Министрдин баарын дайындап атат. Президенттин жардыктарына көңүлүн буруп атат. Өкмөттүн курамына талапкерлерин киргизип атат. Эми андан ары эмне кылышы керек.
Бирок, саясат таануучу саясий күчтөр ортосундагы тирешүүлөрдү элдин кызыкчылыгына доо кетиргидей абалга жеткирбестин жалгыз аргасы – мамлекет башчынын калыстыгында дейт:
- Бийлик атасы же президентибиз өзүнүн үлгүлүү жолу менен, айткан сөзү менен иштин салмагы бир болсо, анда эл ишенип, парламенттик мамлекет болобу, президенттик мамлекет болобу же кошулма мамлекет болобу, эч жагына көңүл бурбай кете бермек.
Президент Курманбек Бакиевди туруктуу позициясы жок деп сынга алган кыйла саясатчылар Конституциянын жаңы долбоорун 2006-жылдын биринчи жарымында парламент аркылуу кабыл алып, анын соңунан парламентке кошумча шайлоо жүргүзүү демилгеси менен чыгып жатышат. Мындай аракетти президент өзү баштаса анын аброю үчүн андан бетер жакшы деп эсептешет. Алардын оюнда бул жол кезектеги кризисти кыйгап өтө турган жумшак жол.
Референдум маселесинин көтөрүлүшүнө март окуясынан кийин башталган конституциялык реформанын алкагында мамлекетти башкаруу формасын өзгөртүү тууралуу демилгелердин пайда болушу түрткү берген. Кийинчерээк конституциялык кеңешменин декабрда өткөн акыркы отурумунда президент бул маселени элге кеңешип, чечүү зарыл деген көз карашын билдирген.
Мамлекеттик башкаруунун формасын аныктоо үчүн референдум өткөрүү керек деген демилгечи тараптардын бараандуусу – «Асаба» саясий партиясы баштаган революциячыл бир катар саясий партиялардан турган «Кыргызстан» биримдиги. Референдум демилгесин алгачкылардан болуп көтөргөн «Эркиндик» саясий партиясы башка демилгечилерден айырмаланып, референдумга парламентти таратуу, сотторду бириктирүү өңдүү маселелерди да киргизүүнү жактап жатат.
Бирок, жаңы түзүлгөн демократиялык күчтөрдүн элдик коалициясына бириккен айрым саясатчылар референдумду өлкөдө жаңы кризисти жаратуу ыктымалдыгы бар жол катары санашат. Алардын бири «Демократиялык күчтөр биримдиги» партиясынын лидери Кубатбек Байболов эч нерсе жасабай койгондон көрө референдум жасап коюу алда канча өөдөлүк кылат дейт. Бирок, анын оюнда бул жол аркылуу бийлик өз жоопкерчилигин элге артып коюп атат:
- Өздөрүнө жүктөлгөн жоопкерчиликти көбүн эсе өздөрүнө ала албай, жоопкерчиликтен качып, элге сала берген атат. Референдумга алып чыгуу – бул кризистик жол. Бул социалдык кагылышууларга алып келиши мүмкүн.
Коалиция дээринде референдумга каршы эмес, бирок, кандай жол аркылуу болсо да, мамлекеттин парламенттик башкарууга өтүшүн жактайт. Ошондуктан, жардыктын негизинде элге бул багытта түшүндүрүү иштерин жүргүзүүгө даяр. «Атамекен» социалисттик партиясынын төрагасы, Жогорку Кеңештин спикери Өмүрбек Текебаевдин көз карашында өлкөгө кайсы башкаруу оңтойлуу болорун азыр эл гана эмес, президент өзү да түшүнө элек:
- Жардык али президент өзү да кайсы башкарууга артыкчылык берерин аныктай электигин жана элге өз сунушун айта албай жаткандыгын далилдөөдө. Ошон үчүн эл менен кеңешкиси келип жатат. Коалициянын тигил же бул системанын артыкчылыгын элге түшүндүрүү аракети азыр учурдун актуалдуу маселеси болуп атат.
Айрым талдоочулар референдум элге эч кандай пайда алып келбейт деп санашат. Саясат таануучу Токтогул Какчекеевдин көз карашында референдум мамлекеттик бийлик бутактарында отургандардын ар бир тарабы өз бийлигин сактап калуу максатында ойлоп тапкан шылтоосу жана бул мамлекетти кыйнагандан башка пайда бербейт:
- Менимче, референдумдун эч кандай кереги жок. Парламенттин азыр бийлиги жок бекен? Министрдин баарын дайындап атат. Президенттин жардыктарына көңүлүн буруп атат. Өкмөттүн курамына талапкерлерин киргизип атат. Эми андан ары эмне кылышы керек.
Бирок, саясат таануучу саясий күчтөр ортосундагы тирешүүлөрдү элдин кызыкчылыгына доо кетиргидей абалга жеткирбестин жалгыз аргасы – мамлекет башчынын калыстыгында дейт:
- Бийлик атасы же президентибиз өзүнүн үлгүлүү жолу менен, айткан сөзү менен иштин салмагы бир болсо, анда эл ишенип, парламенттик мамлекет болобу, президенттик мамлекет болобу же кошулма мамлекет болобу, эч жагына көңүл бурбай кете бермек.
Президент Курманбек Бакиевди туруктуу позициясы жок деп сынга алган кыйла саясатчылар Конституциянын жаңы долбоорун 2006-жылдын биринчи жарымында парламент аркылуу кабыл алып, анын соңунан парламентке кошумча шайлоо жүргүзүү демилгеси менен чыгып жатышат. Мындай аракетти президент өзү баштаса анын аброю үчүн андан бетер жакшы деп эсептешет. Алардын оюнда бул жол кезектеги кризисти кыйгап өтө турган жумшак жол.
