Мындан сырткары жакында Кыргызстанга Европа инвестициялык банкынан жеңилдетилген шартта насыя берүү боюнча макулдашууларга кол койулары күтүлүүдө. Ошондой эле Кыргызстанда өндүрүлгөн айыл чарба продукцияларынын европалык стандартка тууралоо, товарларды текшерүү үчүн Евробиримдик Кыргызстанда лаборатория курууга көмөктөшө турганы белгилүү болду. Бул тууралуу Евробиримдиктин Борбор Азиядагы өкүлү Питер Бурьян “Азаттыкка” курган маегинде билдирди.
Евробиримдик үчүн Кыргызстандын орду
"Азаттык": Евробиримдик негизги баалуулук катары адам укугун жана демократияны өнүктүрүүнү башкы орунга койору белгилүү. Борбор Азияда башка коңшуларына салыштырмалуу демократияны өнүктүрүүгө умтулуп жаткан Кыргызстанга карата Евробиримдиктин саясаты эмнеси менен айырмаланат?
Питер Бурьян: Биз Кыргызстанга аймактагы парламенттик демократия жолуна түшкөн өлкө катары үмүт менен карай турганыбызды жашырбайбыз. Бул жагдайда биз Кыргызстандын бул жараянга өтүп жатканда аны колдоого алуу өтө маанилүү экенин түшүнөбүз. Кыргызстандын бул тандоосун ага эч ким таңуулаган жок. Өлкөнүн жарандары жана саясатчылары мына ушул өнүгүү жолун тандап алышты.
Мен мындагы кайсы бир өлкөгө башкаларына караганда көбүрөк артыкчылык беребиз деп айтпайт элем. Тескерисинче, биз аймактагы өлкөлөр менен кызматташууда алардын каалоосун, керектөөлөрүн жана артыкчылык берген багыттарын эске алабыз.Петер Бурьян
Бул баалуулуктарды кабыл алуу өлкөнүн туруктуу өнүгүүсүнүн кепилдиги деп айтар элем. Анткени мамлекет парламенттик системаны тандоо менен жарандардын буга чейин күткөн үмүттөрүн жана талабын аткаруу аракетин баштады десек болот. Кыргызстан бул кыска убакыт аралыгында көп жакшы жыйынтыктарга жетишти. Евробиримдик бул багытта бардык тараптан аны колдоп, дайыма жардам берүүгө даяр. Анткени биз Кыргызстандын бул демократиялык тандоосун сыйлайбыз. Евробиримдиктин Борбор Азия боюнча стратегиясында андагы ар бир өлкөнүн өзгөчөлүктөрүн, дымагын жана мүмкүнчүлүктөрүн эске алуу менен кызматташуу жагы каралган. Ошондуктан аймактагы биздин колдоо көрсөтүү программаларыбыз менен долбоорлорубуз дагы мына ошол принциптерге негизделген. Демек, мында Кыргызстан артыкчылык берген тандоосу боюнча Евробиримдик менен кызматташуунун өзгөчө жолунда турат.
Ар өлкөнүн “артыкчылыгына” жараша мамиле
"Азаттык": Евробиримдиктин өкүлдөрү Кыргызстан өзүнүн коңшуларына караганда демократиялык өнүгүү боюнча айырмалана турганын өзгөчө белгилеп келишет. Бирок иш жүзүндөгү кызматташууда Евробиримдик жаратылыш байлыгына көбүрөөк ээ болгон Өзбекстан жана Казакстан сыяктуу мамлекеттерге басым жасаганын эмне менен байланыштырууга болот?
Питер Бурьян: Мен мындагы кайсы бир өлкөгө башкаларына караганда көбүрөк артыкчылык беребиз деп айтпайт элем. Тескерисинче, биз аймактагы өлкөлөр менен кызматташууда алардын каалоосун, керектөөлөрүн жана артыкчылык берген багыттарын эске алабыз. Мына ошондуктан биз аймактын ар бир өлкөсү менен кызматташууда эки тараптуу мамилеге көбүрөөк басым жасайбыз. Албетте, мында ар бир өлкөнүн өзүнө тиешелүү көйгөйлөрү бар. Анын ичинде Кыргызстандыкы дагы. Бул тууралуу сиздердин өлкөнүн жетекчилиги менен сүйлөшкөндө дагы аларды ачык талкуулаганбыз. Мени Кыргызстандын өкмөтү менен парламентинин өлкөдө реформаларды жүргүзүү ниети бар экени кубандырат. Биз реформаларды ишке ашыруу багытында сиздердин өлкөдөгү негизги үч тармакты аныктадык. Алар – билим берүү, саламаттыкты сактоо жана жергиликтүү коомдоштуктарды өнүктүрүү багыттары. Ошондой эле буга чейин сот-укуктук тармакты реформалоого колдоо көрсөтүү жана калкты социалдык камсыздоо механизмдерин иштеп чыгууга көмөктөшүү долбоорлорун баштаганбыз. Мунун бардыгы бийликтин жарандардын жашоосун жакшыртуусуна көмөктөшүүгө багытталган. Ошондой эле коррупция сыяктуу көйгөйлөрдү ооздуктоого колдоо көрсөтүү жагын аныктадык. Бул программалардын бардыгы жакынкы келечекте жакшы жыйынтыгын берет деген үмүттөбүз.
“Парламенттик демократияны колдоо улантылат”
"Азаттык": Кыргызстан КМШ өлкөлөрүнөн ичинен биринчилерден болуп, парламенттик системага багыт алганы менен белгилүү. Бирок көптөрү анын жакшы жактарын айтканы менен, өксүктөрү дагы толтура экенин белгилешет. Евробиримдик Кыргызстанда чыныгы жана натыйжалуу парламенттик башкаруу үлгүсүн калыптандыруу үчүн кандайча жардам көргөзө алат?
Питер Бурьян: Бардык эле башкаруу системасынын, анын ичинде парламенттик башкаруунун дагы алсыз жактары жана кемчиликтери бар. Бирок демократияны өнүктүрүү үчүн эч ким эч кайсы жерде андан артык нерсени ойлоп таба элек. Биздин тарыхый тажрыйбаны алганда деле, элдер көчөгө чыгып, коомдогу чыңалууну жана касташууну чыр-чатактар аркылуу чечкенге караганда курч маселелерди парламенттик талкуулар аркылуу чечүү эң эле жакшы жана ыңгайлуу ыкма. Кыргызстандын соңку тарыхында элдик толкундоонун натыйжасында бийлик алмашкан учурлар дагы белгилүү. Ошондуктан сиздер мына ошол белгилүү окуядан соң туура жолду тандадыңыздар. Бул сиздердин өлкөнүн туруктуулугу үчүн абдан маанилүү. Сиздер шайлоо жолу менен өкмөттү, парламентти, керек болсо президентти алмаштыруу мүмкүн экенин далилдей алдыңыздар. Мына ошондуктан бул системаны мындан ары дагы өркүндөтүү жагы турат. Өткөн жумада ачык-айкын шайлоолор аркылуу демократияны өнүктүрүү боюнча программанын алкагында Кыргызстанга 13 миллион евродон ашуун каражат бөлүү тууралуу макулдашууга кол койдук. Анткени, сиздерде соңку шайлоолор тынч жана салыштырмалуу ачык өткөнүнө карабастан, шайлоочулардын тизмелерин тактоо, добуш берүү жана эсептөө системасын өркүндөтүү үчүн алдыңкы ыкмаларды киргизүү маселеси турат. Бул багытта Кыргызстандын өкмөтү менен парламенти алдыдагы шайлоолордун ачыктыгын камсыздоо үчүн бул долбоорду ишке ашырууну тездетүү жагын суранышканын дагы айтпай койууга болбойт.
Өлкөнүн өзгөчөлүгүнө жараша каржылык жардам
"Азаттык": Кыргызстан буга чейин көп вектордуу тышкы саясат жүргүзүүнү жарыялаган. Бирок кийинки кезде Кыргызстан Москвага ыктаган тышкы саясат жүргүзө баштады деп ачык эле айтыла баштады. Кыргыз бийлиги болсо 2010-жылдагы окуялардан кийин Евробиримдиктен Украинага көргөзүлгөндөй күрдөлдүү бир каржылык жардам ала албаганын айткан эле. Мунун себебин эмнеге байланыштуу?
Питер Бурьян: Мен өзү ошол кезде ким-кимге канчалык көп жардам көргөздү жана Кыргызстан өзүнүн тышкы саясатын кайсыл жакка карата багыттап жатат дегенге көп деле токтолбойун деген элем. Биз өнөктөштөрдү Евробиримдик менен башка бир мамлекеттин ортосунда алардын кайсы бирин так аныктап тандашы керек деп мажбурлабайбыз. Бул алардын өзүнүн эркиндеги иш. Анан дагы Евробиримдик Кыргызстанга жардам бере албай калган дегенге макул эмесмин. Ал керек болсо ошол учурда сиздердин өлкөгө баарынан көп жардам берди.
Бардык эле башкаруу системасынын, анын ичинде парламенттик башкаруунун дагы алсыз жактары жана кемчиликтери бар. Бирок демократияны өнүктүрүү үчүн эч ким эч кайсы жерде андан артык нерсени ойлоп таба элек.Петер Бурьян
Мисалы, 2014-жылдан 2020-жылга чейинки аралыкка белгилеп, биз Кыргызстанга 184 миллион евро кайтарымсыз грант бөлдүк. Бул деген Кыргызстанга жыл сайын 30-40 миллион евро кайтарымсыз грант берилип турат дегенди түшүндүрөт. Европалык инвестициялык банк болсо жакында эле жеңилдетилген шартта Кыргызстанга 70 миллион евро насыя берди. Мындан башка ал банктын өкүлдөрү бул жакка келип, таштандыларды кайра иштетүү, агроишкердикти өнүктүрүү жана суу ресурстарын пайдалануу тармактарын каржылоо боюнча дагы эки кредиттик макулдашууга кол коюп кетишет. Европадагы реконструкция жана өнүктүрүү банкы дагы жакынкы убакта бул жакка атайын келгени турат. Мына ошондуктан Евробиримдиктен ар түрдүү багыттар боюнча ири колдоолор буга чейин дагы болгон жана мындан ары дагы дагы боло бермекчи деп так кесе айта алам. Евробиримдик Кыргызстандын эгемендикти алган жылдарынан бери эң ири донор катары каржылык көрсөтүүдө. Колдоого жана өнүгүүгө берилген каражаттын көпчүлүгү насыя түрүндө эле эмес, кайтарымсыз гранттар иретинде белек катары сиздердин өлкөнүн бюджетине салынып жатат. Бул каражаттар, албетте, алдын-ала макулдашуунун шарттары боюнча жана реформаларды жүргүзүүнүн жыйынтыгына жараша бөлүнүп берилет.
Экономиканы Европа базарына ыңгайлаштыруу
"Азаттык": Канткен менен өлкө азыр деле ири каржылык жардамга жана реалдуу секторго чет элдик инвестиция тартууга абдан муктаж экени белгилүү. Азыр Кыргызстанда чакан жана орто ишкердикти өнүктүрүү үчүн төмөнкү пайыздык үстөктөр менен насыя бере турган европалык банктар жокко эсе. Эки тараптуу кызматташуунун алкагында мына ошондой маселелерди чечүү канчалык деңгээлде реалдуу?
Питер Бурьян: Ооба, биз бул тууралуу көп ирет сүйлөшкөнбүз. Азыр эми инвестициялык банк сыяктуу европалык каржы институттардын насыя берүү өлчөмү көбөйтүлүп, бул жакка келип жатканын дагы бир жолу кайталасам болот. Анын бардыгы азыр айыл чарба жана жеңил өнөр-жайды колдоо боюнча долбоорлорго багыттала турган болду. Бирок ошол эле кезде экономикалык кызматташтыкты өнүктүрүү багытында дагы да болсо пайдаланылбай келген потенциал бар дегенге кошулам. Бул жакка чет элдик ири инвестицияларды тартуу үчүн бир топ факторлор бар. Алардын бири ишкердик үчүн жагымдуу инвестициялык климаттын болушу жана ар кандай тобокелчиликтерди азайтуу жагын айтсак болот. Бул багытта Кыргызстан үчүн дагы аткара турган бир топ конкреттүү иштер бар. Ошон үчүн биз соода-экономикалык байланыштарды күчөтүү максатында жаңы механизмдерди киргизип жатабыз. Евробиримдик Кыргызстанды ВСП+ макамын алган тогуз өлкөнүн тизмесине киргизди. Бул деген биз сиздердин компанияларга жана товар өндүрүүчүлөргө бажы төлөмдөрүсүз жана тоскоолдуктарсыз европалык рынокко киргенге шарт түзүлдү дегенди түшүндүрөт. Бул айрыкча Кыргызстандагы айыл чарба жана жеңил өнөр-жай товарларын Европага экспорттоо үчүн чоң мүмкүнчүлүк экенин айта алам.
"Азаттык": Албетте, теориялык жактан Кыргызстан Евробиримдиктин ВСП+ макамын алган өлкөлөрдүн тизмесине кирүү менен өндүргөн товарларын Европага экспорттосо болот. Бирок иш жүзүндө бул жакта өндүрүлгөн продукциянын техникалык регламентин жөнгө салуу жана европалык стандартка туура келтирүү жагы турат. Ошондуктан талдоочулар бул мүмкүнчүлүктү ишке ашыруу бир топ эле кыйын экенин айтышууда. Бул маселени чечүүдө Евробиримдиктен чынында эле реалдуу жардам болобу же берилген макам кагаз жүзүндө кала береби?
Питер Бурьян: Биздин экономикалык жана соода байланыштарыбызды өнүктүрүү жана Кыргызстандын продукциясынын сапатын жакшыртуу үчүн бул системаны түзүп алуу чынында эле өтө маанилүү. Бул маселелерди чечүүдө дагы бир топ алдыга жылуу болгонун айта алам. Биз бул максатта Кыргызстанда өндүрүлгөн товарларга карата европалык стандарттарды киргизүү боюнча өлкөгө техникалык жардам көргөзмөй болдук. Бул үчүн Европага чыга турган продукциянын сапатын текшере турган эл аралык стандарттагы лабораторияларды куруу үчүн кыргыз өкмөтүнө каржылык жардам көрсөтүү боюнча сүйлөшүүлөр башталды. Анткени европалык стандарттагы лабораториянын сертификатын алган продукциялар гана Европада таанылып, рынокко кире ала турганы белгилүү эмеспи. Бул багытта сиздер өндүргөн товарлардын сапаты гана эмес алардын Европа рыногундагы курч атаандаштыкка туруштук берүү жөндөмдүүлүгүн арттыруу иштерин карап чыгуу дагы бир топ маанилүү маселе.
