Адистердин айтымында, жалпысынан дүйнөдө тайгандын белгилүү болгон 16 түрү бар. Башка булактарда жыйырмадан ашуун тайгандын түрү бар деп айтылып келет. Тайгандын казактын тазы, орус тайганы, польша хорты, англиялык грейгаунд, ирландиялык бөрү басар, фараон тайганы аталган фенель талиб кебек, ооган тайганы жана башка түрлөрү адистердин көңүлүн буруп келет.
Кыргызстанда таза кандуу тайган табыш кыйын болуп келген. Адистердин баамында, өлкөдө аргындашкан тайгандын элүүгө жакын түрү бар.
Тайганчылыкты калыбына келтирип, кыргыз тайганын тукумун иликтеп, сактап “Салбурун” аттуу аңчылык федерациясын түзгөн Алмаз Акундун башкы максаты - аргындашып кеткен кыргыз тайганынын тукумун сактап, дүйнөгө даңазалоо. Алмаз кыргыз тайганынын өзгөчөлүктөрү, артыкчылыктары жана аны таптоодогу кемчиликтер тууралуу мындай деди:
- Кыргыз тайганынын 67 ченеми бар. Учурда дүйнө жүзүндө таза кандуу асыл тукум кыргыз тайганынын 120сы гана катталган. Анын ичинде кыргыз жергесинде 60ка жакыны гана калган. Ал эми миңден ашуун тайган кыргыз тайганы менен каны аралашып, аргындашкан түрү катары катталган. Кыргыз тайганынын тукумун сактап калуу зарыл. Себеби биздин тайгандар тоо-ташта, түздө, токойдо болобу ылдамдыгы, чапчаңдыгы, шамдагайлыгы, күчтүүлүгү, чыдамкайлыгы, кайраттуулугу, көк жал жүрөктүүлүгү менен кескин айырмаланып келген.
Тайганчылардын айтымында, башка түрдөгү тайгандар бир жолу аңчылыкка чыгып келгенден кийин жүрбөй чарчап калат. Ал эми кыргыз тайганы күн сайын табында болуп, 7-8 күн удаасы менен чалыкпай ууга чыга берет. Кыргыз тайганы карышкырга тайманбай каршы туруп, аны алып тынат. Анан дагы бир өзгөчөлүгү - кыргыздын тайганы гана из кууп, жыт искеп, аң уулайт. Башка тайгандар из куубайт. Көз алдындагы олжосу далдаа жерге кирип кетсе кууганды токтотот. Ал эми кыргыз тайганы из кууп артынан калбай жүрө берет.
Кыргызстанда тайганга кызыккандар саналуу гана. Учурда Кыргызстандагы тайгандарга чет элдиктер, айрыкча арабдар, казактар кызыгып, баасына карабай жашыруун сатып алып кетишүүдө.
Мергенчилик тайгандын канында бар
Жакшы мергендерде дале тайгандар бар. Чет өлкөлөрдөгү жарыштарда кыргыз тайганы бир нече ирет дүйнөлүк рекорд койгон. Ошондуктан кыргыз тайганына кызыгуу абдан күч алды. Себеби беш-алты жыл мурда Англиядагы эл аралык тайган жарышында кыргыз тайганы марага озуп келип, дүйнөлүк рекордду жаңырткан.
Кыргызстанда эми тайган бааланып, барктала баштады. Беш тайган таптап жүргөн Бишкек шаарынын гербинин автору, сүрөтчү жана тайганчы Майрамбек Асанкожо уулунун айтымында, айрым кыргыздар тайгандын табын билбей, аң уулоо сезимин мокотуп, үй күчүк кылып багып жүргөнү өкүнүчтүү.
- Тайганды 6-7 айынан тарта аңчылыкка алып чыгабыз. Аларды үйрөтүүдө эч кандай деле кыйынчылык жок. Анткени алар аркар-кулжа алууга жаратылышынан жөндөмдүү. Башкача айтканда, канында бар. Болгону жаңы агытылган тайганды, жемин коё бербеген алгыр тайгандардын жанында көп алып жүрүү керек. Шаардык айрым ишкерлер тайганды кызыкчылык үчүн гана багып, тукумун көбөйтүп сатып, аңчылык касиетин жоготуп жатат.
Тайганды күчүк кезинен таптап, түлкүгө салуу керектигин коомдук ишмер, саяпкер Кемелбек Ашыралиев айтып, тайган таптоонун ыкмаларына токтолду:
-Т айганды күчүк кезинен урбай, жалтаң кылбай тарбиялаш керек. Тайган өзү эрке жаныбар. Өтө сылап-сыйпап эркелетсең мышыктай кылжың болуп калат. Уруп, кагып-силкип койсоң жалтаң болот. Ошондуктан балаңды кандай тарбияласаң ошондой мамиле кылып, бекем, кайраттуу кылып тарбиялоо керек. Жугунду берип баксаң, кийин жугунду алып келет, эт менен баксаң элик- теке алат. Күчүк кезинде мылтык атып, улам жакындан атып, мылтык үнүнө да көндүрүү зарыл. Чырга сүйрөтүп, аңдан секиртип, күлүк ат менен кошо жарыштырып, түлкү куудуруп жашынан таптоо керек.
Тайган бир айылды баккан
Чынында тайгандын өңү ар кандай болот. Кыргыз жеринде кара тайгандар арбын болгон. Куу, көк, күрөң түстөгү тайгандар да кезигет. Бою деле өтө бийик болгону деле мааниге ээ эмес. Таза кандуу тайгандын бою 70-80 сантиметрге барабар болуп, көкүрөгү жайык келет. Кулактары узун, шалпайып турат. Кулактарын жүнү каптап, буттарында, каптал жагында жүнү болгон тайгандар да кездешет.
Учурдагы базар экономикасынын мезгилинде айрымдар тайганды кадимкидей баалап сатып жүрүшөт. Тайгандын күчүгү эле бир жылкынын кунуна барабар дешет адистер. Илгери бир мыкты тайган бир айыл элди баккан деген уламыш кеп бар. Тайганы бар малчыга карышкыр, түлкү жолобойт дешет айылдык карылар.
Кыргыз тайганынын тукумун сактап, мергендерге таратууну көздөп, атайын жайларды ачууну көздөгөн демилгечилер болууда. Ошондой эле ар жыл сайын Тоң районунун борбору Бөкөнбаев айылында кыргыз тайганын, мүнүшкөрлүк жана жаа атуу өнөрлөрүн кайра калыбына келтирүү максатында эл аралык “Салбурун” фестивалы өткөрүлүп жүрөт.
Илгери казак, кыргыздардын ич ара чабуулунда казактын баатыры Кененсары Чүйдөн Бүргө баатырдын Калча деген уулун колго түшүрүп алган. Кыргыздар колго түшкөн жигитти куткарып алалы деп Кененсарыга көп мал тартуулашмак болот. Ошондо Кененсары: “мындай мал менде деле бар. Эгер баланы чыгарып кетем десеңер кыргыздарда Көкдолу деген 9 карышкырды бир алган тайган бар экен. Ошону мага алып келгиле”,-деген экен.
Аңчылыкты жакшы көргөн Кененсары Көкдолу тайганын алып барганда, сүйүнгөнүнөн ордунан тура калган дешет. Мына ушундан улам кыргыз тайганынын баалуулугун билсек болот.
Кыргыз тайганы жөнүндө маалымат:
Боюнун бийиктиги – 65-70 сантиметр.
Куйругу – чыгырык тартып турат.
Көзү – күрөң, кызыл түстө.
Бели – ичке.
Көөдөнү – кең.
Кулагы – шалпаң кулак.
Өңү – кара, куу, көк, күрөң.
Жүнү – тыбыттуу.
Буттары – арткы 2 буту иймегирээк келет.
Кыргызстанда таза кандуу тайган табыш кыйын болуп келген. Адистердин баамында, өлкөдө аргындашкан тайгандын элүүгө жакын түрү бар.
- Кыргыз тайганынын 67 ченеми бар. Учурда дүйнө жүзүндө таза кандуу асыл тукум кыргыз тайганынын 120сы гана катталган. Анын ичинде кыргыз жергесинде 60ка жакыны гана калган. Ал эми миңден ашуун тайган кыргыз тайганы менен каны аралашып, аргындашкан түрү катары катталган. Кыргыз тайганынын тукумун сактап калуу зарыл. Себеби биздин тайгандар тоо-ташта, түздө, токойдо болобу ылдамдыгы, чапчаңдыгы, шамдагайлыгы, күчтүүлүгү, чыдамкайлыгы, кайраттуулугу, көк жал жүрөктүүлүгү менен кескин айырмаланып келген.
Тайганчылардын айтымында, башка түрдөгү тайгандар бир жолу аңчылыкка чыгып келгенден кийин жүрбөй чарчап калат. Ал эми кыргыз тайганы күн сайын табында болуп, 7-8 күн удаасы менен чалыкпай ууга чыга берет. Кыргыз тайганы карышкырга тайманбай каршы туруп, аны алып тынат. Анан дагы бир өзгөчөлүгү - кыргыздын тайганы гана из кууп, жыт искеп, аң уулайт. Башка тайгандар из куубайт. Көз алдындагы олжосу далдаа жерге кирип кетсе кууганды токтотот. Ал эми кыргыз тайганы из кууп артынан калбай жүрө берет.
Кыргызстанда тайганга кызыккандар саналуу гана. Учурда Кыргызстандагы тайгандарга чет элдиктер, айрыкча арабдар, казактар кызыгып, баасына карабай жашыруун сатып алып кетишүүдө.
Мергенчилик тайгандын канында бар
Жакшы мергендерде дале тайгандар бар. Чет өлкөлөрдөгү жарыштарда кыргыз тайганы бир нече ирет дүйнөлүк рекорд койгон. Ошондуктан кыргыз тайганына кызыгуу абдан күч алды. Себеби беш-алты жыл мурда Англиядагы эл аралык тайган жарышында кыргыз тайганы марага озуп келип, дүйнөлүк рекордду жаңырткан.
Кыргызстанда эми тайган бааланып, барктала баштады. Беш тайган таптап жүргөн Бишкек шаарынын гербинин автору, сүрөтчү жана тайганчы Майрамбек Асанкожо уулунун айтымында, айрым кыргыздар тайгандын табын билбей, аң уулоо сезимин мокотуп, үй күчүк кылып багып жүргөнү өкүнүчтүү.
- Тайганды 6-7 айынан тарта аңчылыкка алып чыгабыз. Аларды үйрөтүүдө эч кандай деле кыйынчылык жок. Анткени алар аркар-кулжа алууга жаратылышынан жөндөмдүү. Башкача айтканда, канында бар. Болгону жаңы агытылган тайганды, жемин коё бербеген алгыр тайгандардын жанында көп алып жүрүү керек. Шаардык айрым ишкерлер тайганды кызыкчылык үчүн гана багып, тукумун көбөйтүп сатып, аңчылык касиетин жоготуп жатат.
Тайганды күчүк кезинен таптап, түлкүгө салуу керектигин коомдук ишмер, саяпкер Кемелбек Ашыралиев айтып, тайган таптоонун ыкмаларына токтолду:
-Т айганды күчүк кезинен урбай, жалтаң кылбай тарбиялаш керек. Тайган өзү эрке жаныбар. Өтө сылап-сыйпап эркелетсең мышыктай кылжың болуп калат. Уруп, кагып-силкип койсоң жалтаң болот. Ошондуктан балаңды кандай тарбияласаң ошондой мамиле кылып, бекем, кайраттуу кылып тарбиялоо керек. Жугунду берип баксаң, кийин жугунду алып келет, эт менен баксаң элик- теке алат. Күчүк кезинде мылтык атып, улам жакындан атып, мылтык үнүнө да көндүрүү зарыл. Чырга сүйрөтүп, аңдан секиртип, күлүк ат менен кошо жарыштырып, түлкү куудуруп жашынан таптоо керек.
Тайган бир айылды баккан
Чынында тайгандын өңү ар кандай болот. Кыргыз жеринде кара тайгандар арбын болгон. Куу, көк, күрөң түстөгү тайгандар да кезигет. Бою деле өтө бийик болгону деле мааниге ээ эмес. Таза кандуу тайгандын бою 70-80 сантиметрге барабар болуп, көкүрөгү жайык келет. Кулактары узун, шалпайып турат. Кулактарын жүнү каптап, буттарында, каптал жагында жүнү болгон тайгандар да кездешет.
Кыргыз тайганынын тукумун сактап, мергендерге таратууну көздөп, атайын жайларды ачууну көздөгөн демилгечилер болууда. Ошондой эле ар жыл сайын Тоң районунун борбору Бөкөнбаев айылында кыргыз тайганын, мүнүшкөрлүк жана жаа атуу өнөрлөрүн кайра калыбына келтирүү максатында эл аралык “Салбурун” фестивалы өткөрүлүп жүрөт.
Илгери казак, кыргыздардын ич ара чабуулунда казактын баатыры Кененсары Чүйдөн Бүргө баатырдын Калча деген уулун колго түшүрүп алган. Кыргыздар колго түшкөн жигитти куткарып алалы деп Кененсарыга көп мал тартуулашмак болот. Ошондо Кененсары: “мындай мал менде деле бар. Эгер баланы чыгарып кетем десеңер кыргыздарда Көкдолу деген 9 карышкырды бир алган тайган бар экен. Ошону мага алып келгиле”,-деген экен.
Аңчылыкты жакшы көргөн Кененсары Көкдолу тайганын алып барганда, сүйүнгөнүнөн ордунан тура калган дешет. Мына ушундан улам кыргыз тайганынын баалуулугун билсек болот.
Кыргыз тайганы жөнүндө маалымат:
Боюнун бийиктиги – 65-70 сантиметр.
Куйругу – чыгырык тартып турат.
Көзү – күрөң, кызыл түстө.
Бели – ичке.
Көөдөнү – кең.
Кулагы – шалпаң кулак.
Өңү – кара, куу, көк, күрөң.
Жүнү – тыбыттуу.
Буттары – арткы 2 буту иймегирээк келет.
