2025-жылдын бириктирилген (консолидацияланган) бюджетинин долбоору 700 млрд сом көлөмүндө бекитилген. Анын ичинен республикалык бюджет 429 млрд сомду түзөт. Жаңы жетекчи бекитилген бюджет толугу менен аткарыларына бир нече жолу ишендирип кетти.
Бюджеттин киреше бөлүгүнүн 84% салыктык чогултуулар түзөт. Андан кийинки 2026-2027-жылдары салыктын бюджеттин кирешесиндеги үлүшү улам 1-2%дык тепкичтен өсө берет. Мындай көрүнүш менен салыктын бюджеттеги орду дагы да көбөйбөсө, азая тургандай эмес.
Арийне, Адылбек Касымалиев салыктын түрү менен өлчөмүн көбөйтпөй, аны башкарууну жакшыртууга көп көңүл бурарын билдирди:
“Чындыгында акыркы убакта бул маселе абдан көтөрүлүп атат. Биз мына Данияр Жолдошевич менен да кеңешип, сүйлөштүк. Бир жумушчу тобун түзүп, ушу ЭТТН, ЭЭФ, ККМ маселелерин дагы бир сыйра карап чыгабыз. Биз булардан баш тартпайбыз. Бирок жөнөкөйлөтүү, жеңилдетүү маселесин толугу менен карап чыгабыз”.
Өкмөт башчы салыктагы жеңилдетүүлөр кайсы документтер менен жана кандай формада ишке ашарын тактаган жок. Экономика жана коммерция министрлиги менен Салык кызматы бул жааттагы конкреттүү иш-аракеттерин ачык билдирбей турат.
Депутат Марлен Маматалиев салык төлөөчүлөргө болгон басым жетер чегине жетип турганын, андыктан ишкерлерге жүк арта бербей, алардын санын көбөйтүү үчүн жагымдуу шарттарды түзүү зарыл экенин айтты:
“Мына, эгерде апельсинди бизнес дей турган болсок, ушуну сыксаңыз, чыкса бир ушунча (стаканды көрсөтүп) чыгат да. Ушул сыяктуу эле биз толук түрдө фискалдаштырдык, көмүскө экономика менен күрөштүк. Бул жете турган жерине толук жетти. Андан ары сыга берсеңиз, элге өтүп кетет. Кийинкиде программаңызга багыт алсаңыз, ушулардын санын көбөйтүш керек. Анан, кайра эле барып, кайра салыкты сыгат элем, дагы басат элем дегенден алыс болсок деп тилеп кетет элем”.
"ЭТТН түйшүгү көп ашыкча жүк"
Кыргыз өкмөтү 2022-жылдын башынан тарта өлкөдө фискалдык реформаларды ишке ашырып келет. Жаңы салык кодекси аркылуу жайылтылган көзөмөл-кассалык машина, электрондук эсеп-фактура жана электрондук товардык-транспорттук коштомо кагазы өңдүү салыктык башкарууну санариптештирүү иштери ишкер чөйрөнү бир топ ары-бери копшоп турат. Салыктык башкаруунун татаалдашканы менен кошо салыктын жүгү да акырындап өсүп келет. Мындан улам базарларда бир катар нааразылык акциялары өткөн.
Кыргызстандын жеткирүүчүлөр жана дистрибьюторлор ассоциациясынын жетекчиси Гүлнара Ускенбаева ишкерлерди электрондук товардык-транспорттук коштомо кагазы көп кыйнаарын, салыкка түз тиешеси жок болгондуктан, зарылдыгы жок экенин айтат:
“ЭТТН менен ЭЭФнын эч байланышы жок. Бири-бири менен шайкеш келтирүү өтө кыйын. Башкача айтканда, ЭТТН өзүнчө бөлөк система. Ал салыктар менен байланышта эмес. Анткени салык деген – бул электрондук эсеп-фактура. Кодекске ылайык, биз бүт салыктарды электрондук эсеп-фактура менен эсептейбиз. Демек, “ЭТТН эмне үчүн керек?” деген суроо коюлушу керек. Андан кийин жумшартуу тууралуу айтса болот. Анткени бизге сатып алуучулар өзүнүн унаасы менен келсе да, биз баары бир ал унааны көрсөтүшүбүз керек. Анүчүн унаанын паспортун, маалыматтарын сурап, аларды системага киргизиш керек. Система аларды кабыл алып, анан гана документти чыгарат. Тагыраагы, унаа келип, ушунун баарынан өткөнчө күтүшү керек болот. Бул дагы абдан татаал. Ушунун баарын жөнөкөйлөтүүнүн алкагында чечиш керек деп эсептейм”.
Ускенбаева аталган отчетторду тариздеп туруш карапайым ишкерлер үчүн кыйынчылыкты жаратып, кошумча адис жалдоого мажбур кыларын, ал ишкердиктин жүгүн ансайын оорлоторун кошумчалайт.
Расмий статистика боюнча, Кыргызстанда салыктын 81% ашыгы ири компаниялардан түшөт. Бирок ишкердиктеги алардын үлүшү 0,6% гана. Ал эми жалпы ишкердиктеги саны 99% жакын болгон чакан ишканалардан жалпы салыктын 13% чогултулат. Ошол эле маалда чакан ишканалар эң көп жумуш орундарын түзөт.
"Салык төлөө ишкер үчүн жөнөкөй болсо"
Министрлер кабинети буга чейин курулуш компанияларына 12%дык кошумча нарк салыгын киргизүүгө катуу далалаттанган. Адистер менен эксперттер бул салык турак жай рыногундагы жүктү андан бетер оорлотуп, калктын капчыгына олуттуу сокку болуп тийерин эскертишкен. Коомдогу кызуу талкуудан соң президент ал демилгени четке кагып, ал боюнча мыйзамдарга киргизилип жаткан өзгөртүүлөр токтотулган. Ага чейин дары-дармектерди импорттоого кошумча нарк салыгын киргизип, кант камтылган суусундуктар менен күйүүчү майга акциз маркасын жайылткан. Бул өз кезегинде рынокто бир топ кымбатчылыкты жараткан.
Эл аралык ишкер кеңештин президенти Аскар Сыдыков Кыргызстандын ишкердикке түзгөн шарттары эл аралык рейтингдерде начар баа алып жатканын айтат. Эксперт өкмөт ишкерлердин бюрократия менен эмес, ишкердик менен көбүрөөк алек болушуна ыңгайлуу шарттарды түзүп бериши зарыл экенин белгилейт:
“Дүйнөлүк банктын акыркы Business Ready (мурунку Doing Business) рейтингинде Кыргызстандын позициялары көп жакшы эмес. Рейтингдин ичинде салык төлөө жол-жоболору дагы бар. Ошолордо жол-жоболор кандай болушу керектигин, канчалык тез, канчалык оңой болушу керектигин жакшы көрсөтүп турат. Адамдар ар бир товардын түрүн, түсүн, өлчөмүн – баарын компьютерде отуруп терип отурбай, ошонун баарынын үстүнөн тез-тез иштеп турганга мүмкүнчүлүк түзүлүшү керек. Бул бир эле мисал. Бардык салык төлөө жол-жоболору ушундай тез-ылдам, эч кандай кынтыксыз, карапайым кишиге оңой болушу керек. Адамдар ал жол-жоболорго убактысын коротпой, чыныгы ишкердикке убактысын жумшашы керек”.
Декабрдын башында Улуттук коопсуздук комитети ири суммадагы акциздик маркалардагы көз боёмочулуктар аныкталганын жар салган. Бишкек шаарынын үч районунун салык башкармалыктарынын жана бир аймактык башкармалыктын башчылары коррупцияга шектеп кармалган. Көп өтпөй Мамлекеттик салык кызматынын төрагасы Алтынбек Абдувапов менен анын орун басары Исламбек Кыдыргычов да камакка алынган. Расмий маалыматка таянсак, ири өндүрүүчү ишканалар ичимдиктерди "Сосновка" өткөрмө пунктунан өткөрүп, анан ошол жерден эле кайра артка кайтты кылып тариздеп, бирок иш жүзүндө товарды кайтарбай эле түштүк облустарына алып барып сатып аткан.
Атайын кызмат башында бул көз боёмочулуктан улам келтирилген зыяндын көлөмүн 3 млрд сом деп атса, Камчыбек Ташиев 17-декабрдагы маалымат жыйынында анын суммасы 30 млрд долларга жеткенин билдирген. Ал мындай жол менен 1 млн электрондук товардык-транспорттук коштомо кагаз таризделгенин, көз боёмочулук менен жүгүртүлгөн товардын жалпы көлөмү 400 млрд сомдон ашарын тактаган.
Иштин кесепети өкмөт башчы Акылбек Жапаровго чейин жетип, ал да ишенимдүү отурган кызматынан кол жууп отурат. Буга чейинки экономиканын дың бузуп өнүгүшү, бюджеттин көбөйүшү, бери дегенде миллиарддаган сандардын баш айланта чимирилиши Акылбек Жапаровду сактап кала алган жок. Анын “көмүскө экономиканы” жок кылабыз деп белсенген фискалдык реформалардагы ийгиликтери менен ишкерлерди куушура кыскан салык саясаты акыр түбү келип коррупциялык чыр менен аяктады.
Шерине