Экономика

Эки өлкөнүн студенттерди окутуудан башка тармактардагы кызматташуусу кандай жүрүүдө деген суроо кызыгуу жаратууда. Өткөн жылы Кыргызстанга Пакистандан алгачкы жүк ташуучу автоунаа Пакистан - Кытай - Кыргызстан багыты боюнча жүрө баштаган. Ошондон бери Карачи деңиз портуна чыгуу мүмкүнчүлүктөрү талкууланып келүүдө.

17-майдагы пакистандык студенттерге байланышкан жаңжалдан кийин ал өлкөнүн тышкы иштер министри Исхак Дар Бишкекке келип, кыргыз бийлигинин өкүлдөрү менен жолугуп кетти. Анда эки өлкөнүн башкы дипломаттары пакистандык студенттердин коопсуздугун жана билим берүү маселелерин талкуулашканы кабарланды.

Мындан тышкары, эки дипломат Кыргызстан менен Пакистандын ортосундагы кызматташтыктын бардык багыттары боюнча пикир алмашып, алаканы өнүктүрүү жана бекемдөөнү макулдашкан.

Расмий статистика боюнча, 2023-жылы Кыргызстандын Пакистан менен соода жүгүртүүсү 20 млн доллардан бир аз ашты. Анын 18,7 миллиону импорт, 1,5 млн доллары экспорттон турат. Пакистандан негизинен фармацевтикалык товарлар жана цитрус жемиштери, кумшекер өңдүү азык-түлүк импорттолот.

Экономика министрлигинин маалыматында, соңку 10 жылда Пакистандан Кыргызстанга 50 млн доллардан ашуун түз инвестиция келген.

Расмий эсепке таянсак, Кыргызстанда 18 миңден ашуун пакистандык студент билим алат. Алардын басымдуусу - медицина тармагында окугандар. Мындан тышкары, соңку жылдары Кыргызстанга келип иштеген пакистандык эмгек мигранттары да көбөйгөн. Улуттук статистика боюнча, өлкөдөгү чет элдик эмгек мигранттарынын ¼ бөлүгүн пакистандыктар түзөт.

2021-жылы эки өлкөнүн Билим берүү министрликтери Кыргызстан-Пакистан илимий фондун түзүүнү макулдашкан. Анын алкагында университеттердин академиялык кызматташтыгы жаңы нукка бурулмак. Бирок ал демилгелер азыркыга чейин ишке аша элек.

Дагы караңыз

Кыргызстан жана Пакистан министрлери Бишкектеги окуяны талкуулашты

Түштүк Азия - кыргыз ишкерлери үчүн жаңы базар

Кыргызстандын экономикасы тыгыз байланышкан орус базарындагы татаалдашкан жагдайлардан улам, жергиликтүү ишкерлер соңку кездери жаңы аймактарды издөөнү күчөтүп келет. Кыргыз соодасы үчүн жаңы базарлардын арасынан мүмкүнчүлүгү жана келечеги кең аймактардын бири катары Түштүк Азия өлкөлөрү, алардын ичинен калкы жыш Индия, Пакистан, Индонезия, Бангладеш, Иран жана Араб өлкөлөрү аталып турат.

ЖИА ассоциациясынын президенти Жоодар Омошов Түштүк Азия өлкөлөрүнүн рыногу кыргыз ишкерлери үчүн кызыгууну жаратып келатканын айтууда. Арийне, Пакистан менен соода алакасы жакшы өнүкпөй келатканын белгилейт. Ишкер түштүк азиялыктар көбүнчө англис тилинде иш алып баргандыктан, кыргыз ишкерлери бир топ кыйынчылыкка кабыларын эске салат. Ага карабай, учурдагы геосаясий жагдайга байланыштуу кыргыз ишкерлери Түштүк Азия өлкөлөрү менен көбүрөөк иштешкени оң болот деп эсептейт:

“Пакистан болсун, Индия болсун, буларда калктын саны аябай чоң Ооба, балким, Индияга окшоп калкынын 30-40% көбү кедей жашайт. Бирок сатып алуу жөндөмү жогору катмар деле абдан калың. Мисалы, ошол эле Индияны ала турган болсок, калкы 1,5 миллиардга жакын, базары аябай чоң. Башкача айтканда, Индиядагы 100-150 млн калктын сатып алуу жөндөмдүүлүгү Европанын деңгээлинде турат. Маселе бизде, биздин ишкерлерде – бир жагынан тил билбейбиз, анан логистика жагынан топтомо (консолидацияланган) товар алып чыга албай келебиз. Акча которууда эч кандай кыйынчылык деле жок, кеңири которсоңуз болот. Биз көлөм жагынан алардын бир топ эле арттабыз. Ал жактагы өлкөлөрдүн чоң компаниялары бизге, биздин базарга кызыкпайт. Алардын ири компаниялары Америка, Европа базарларына, Латын Американын, Африканын өнүккөн өлкөлөрүнө чыкканга аракеттенишет. Биз алардын орто жана чакан бизнестери менен иштешкенге умтулуп жатабыз”.

Жаңы транспорттук каттам жана Карачи порту

Кыргызстан эл аралык базарга чыгууда Казакстанга көз каранды болуп келет. Ар түркүн саясий себептерден улам казак чек арасында тоскоолдуктар байма-бай жаралып турат. Мындай жагдайдын кыргыз экономикасынын алдыга жылышына олуттуу таасири тийип жаткандыктан, расмий Бишкек соңку жылдары альтернативдүү транспорттук каттамдарды өздөштүрүүгө аракеттенип келет. Мындай эл аралык транспорт багыттарынын бири Өзбекстан, Түркмөнстан жана Каспий деңизи аркылуу өткөн “Түштүк коридору” болсо, дагы бири Кытай жана Пакистан аркылуу деңизге чыккан каттам болуп эсептелет.

2003-жылы Кыргызстан, Казакстан, Кытай жана Пакистан өлкөлөрүнүн ортосунда транзиттик жүк ташуу боюнча төрт тараптуу келишим түзүлгөн. Ага ылайык, Борбор Азиядан товарлар Кытай менен Пакистанды бириктирген Каракорум шоссеси аркылуу өтүп, Карачи портунан ары деңиз жолуна чыгарылмак. Карачи 20 жылдан бери Кыргызстан менен Казакстанга деңиз портун пайдаланууну сунуштап келет. Карачи портуна жеткен борборазиялык товарлар андан ары деңиз аркылуу дүйнөлүк базарларга чыкмак.

Узак жылдар бою кагаз жузүндө калып келген ал келишим 2023-жылы кайра жандана баштады. Күз айларында Пакистандан жүк ташуучу автоунаалардын алгачкы колоннасы пилоттук каттамды аткарды. Кыргызстан тарап ошол каттамды дыкат изилдеп, мүчүлүштүктөр болсо оңдоп, жооп каттамды аткарууга киришерин билдирген.

Эл аралык жүк ташуучулар ассоциациясынын төрагасы Азамат Жумабаев Кыргызстан - Кытай - Пакистан эл аралык транспорттук коридорунун мааниси кыргыз экономикасы үчүн чоң экенин айтууда. Эксперт өкмөттөр долбоордун саясий жагын чечип берсе эле каттам жанданарын белгиледи:

“Бул биринчи кезекте Кыргызстан үчүн, жүк ташуучулар үчүн жакшы ачылыш. Биз үчүн бул жаңы эл аралык транспорттук коридор. Жаңы мейкиндик, жаңы мүмкүнчүлүктөр. Географиялык жайгашуубузга карабай, кыргызстандыктар дүйнөлүк сооданын катышуучусу болуп калабыз. Транспорт жана соода мамлекеттин эң маанилүү тармактары экенин баарыбыз жакшы билебиз. Башка мамлекеттердей эле, Кыргызстан үчүн да тышкы соодада ушундай транспорттук коридорлор чоң роль ойнойт. Биздин өкмөт Тышкы иштер министрлиги жана Экономика министрлиги менен биргеликте долбоордун саясий жагын жакшылап иштеп чыгышы керек. Өнөктөштөр менен келишип, жөнгө салып турушу зарыл. Азыр бул долбоор 80% жакын бышып калды. Биз бизнес тармак өзүбүз тараптан тийиштүү иштерди аткардык, талдоолорду жүргүздүк, сунуштарды бердик. Айрым техникалык жагдайлар гана калган. Аны эми өкмөтүбүз аткарышы керек”.

Дагы караңыз

Каракорум жолу аркылуу Пакистандан Кыргызстанга жүк ташыла баштады

CASA-1000 энергетикалык долбоору

Кыргызстан менен Пакистандын кызматташтыгы энергетикалык тармакта да жүрөт.

CASA-1000 долбоорунун наркы 1,2 млрд доллар турат. Анын алкагында жайкы аптап мезгилинде Кыргызстан менен Тажикстан Ооганстан менен Пакистанга 1300 Мегаватт электр энергиясын өткөрүү милдетин алат. Долбоор чөлкөмдүк электр энергия рыногунда ири киреше булагы болот деп күтүлөт. Линия аркылуу жылына 4,6 млрд кВт/саат электр жарыгы берилет деп эсептелген.

CASA-1000 долбоорунун донорлору Дүйнөлүк банк, Ислам өнүктүрүү банкы, Европа инвестициялык банкы, Европа реконструкция жана өнүгүү банкы, Улуу Британиянын Тышкы иштер жана эл аралык өнүгүү министрлиги жана АКШнын эл аралык өнүгүү агенттиги (USAID) кирген эл аралык уюмдардын өнүгүү боюнча консорциуму болуп саналат.

Энергетика жаатындагы эксперт Мырзатай Султаналиев бул энергетикалык долбоордун кыргыз экономикасы үчүн мааниси чоң экенин айтууда:

“CASA-1000 долбоору Борбор Азия - Түштүк Азия кызматташуусун билдирет. Дүйнөлүк банк ушул долбоорду 30 жылдан бери сүрөп, акча таап келет. Азыр мына этегине чыгып калды. Талкуулап, акча-каражатын издеп келгенден бери эле 30 жыл өтүп кетти. Электр энергияны Ооганстан менен Пакистан кабыл алат. Ал эми Тажикстан менен Кыргызстан бериши керек. Мисалы, бир сезондо – майдан сентябрга чейин 1000 мегаватт бериш керек. Биз ал долбоордун толук катышуучусубуз. Ошондуктан бул биз үчүн чоң мааниге ээ. Эгерде бизде электр энергиянын кору көбөйүп, сатканга мүмкүнчүлүк жетишсе, жылына 2 млрд кВт/саат сатсак болот. Ошон үчүн мунун мааниси өтө чоң. Долбоор 2025-жылы ишке берилиши керек. Ал мамлекеттердин кызматташтыгына чоң таасир этет. Анткени төрт өлкө чогуу келишим түзгөн. Кызматташуу, электр энергиясын сатуу, чогуу иштешүү боюнча төрт келишим бар”.

Диний билим, “Таблиги жамаат”

Эксперттер Кыргызстан менен Пакистанды бириктирип турган жалпы баалуулуктардын бири диний билим тармагына таандык экенин белгилешет.

Дин таануучу Канатбек Мурзахалилов Пакистандын көпчүлүк медреселериндеги диний билим Кыргызстанда таанылбагандыгына карабай, кыргыз жарандары динди үйрөнүү жана аны калк арасына жайылтуу усулдарын алуу үчүн ал жакка байма-бай каттап турарын айтты:

“Биздин жаштар Пакистандын жогорку окуу жайларында, медреселеринде окушат – бул биринчи фактор. Экинчиси – “Таблиги жамаат” кыймылы бириктирет. Себеби, “Таблиги жамааттын” башкы кеңсеси Лахордо жайгашкандыктан, бул кыймыл ошол Пакистандан тараган деп эсептелет. Жыл сайын Пакистанда өтүүчү “Таблигдин” дүйнө жүзүндөгү 2 миллиондон ашык адам топтолуучу жыйындарына дагы Кыргызстандын жарандары барышат. Азыркы биздин таанымал эле диний аалымдардын дагы көпчүлүгү ошол Пакистандан диний билим алып келген. Пакистан шарият негизинде башкарылган ислам мамлекети болгондуктан, диний билим дагы эч кандай светтик мазмунсуз окулат. Мен билгенден, Пакистандан диний окуу жайлар менен Кыргызстандын Билим берүү министрлиги тарабынан эч кандай расмий келишимдер жок. Пакистандан бүтүп келген кыргыз жарандарынын диплому биздин өлкөдө таанылбайт жана нострификациядан (таануу) дагы өтпөйт”.

Пакистан 250 миллионго жакын калкы жана 380 млрд доллар ички дүң өндүрүмү менен Түштүк Азия чөлкөмүндөгү ири өлкөлөрдүн бири болуп саналат. Экономикасы соңку жылдары бир катар кыйынчылыктарга тушугуп, өсүү темпи жайлаган жана инфляциянын деңгээли 30% да ашып кеткен.

Кыргызстан менен Пакистандын ички дүң өндүрүмүнүн көлөмүн салыштырганда 27 эсе айырмачылык болгону менен, анын киши башына тийиши дээрлик бирдей – экөөндө тең эки миң долларга жетпейт.

Дагы караңыз

ТИМ кыргызстандыктарды Пакистанга барбай турууга чакырды

Шаршембиде Казакстандын Мажилиси "Түрк мамлекеттер уюмуна мүчө өлкөлөрдүн өкмөттөрүнүн ортосундагы жөнөкөйлөштүрүлгөн бажы коридорун түзүү жөнүндө макулдашууну ратификациялоо" мыйзам долбоорун жактырды. Эми уюмга мүчө өлкөлөр ташылып жаткан товарлар тууралуу күн мурунтан маалымат алышат.

"Келишим мамлекеттер ортосунда ташылып өтүүчү товарлар жана транспорт каражаттары боюнча электрондук маалымат алмашуу аркылуу бажы көзөмөлүнүн натыйжалуулугун жогорулатуу жана талап кылынган убакытты кыскартуу максатында түзүлдү", - деди Казакстандын каржы министри Мади Такиев.

Министрдин айтымында, мыйзам долбоорунда бажы процесстерин автоматташтыруу жана кагазсыз декларациялоого өтүү аркылуу бажы операцияларын тездетүү, документтердин санын кыскартуу, ошондой эле бажы көзөмөлүнүн колдонуудагы формаларын жана ыкмаларын минималдаштыруу каралган.

Келишимдин жоболоруна ылайык, бажы органдары алдын ала жооптуу кызматкерлердин тизмесин аныктоого тийиш. Азырынча мүчө өлкөлөр кызматкерлердин тизмесин жарыялай элек.

Парламентте сөз сүйлөгөн Такиев Казакстан келишим ратификациялангандан кийин алты ай ичинде техникалык шарттар иштелип чыгарын кошумчалады.

"Жөнөкөйлөштүрүлгөн бажы коридору" жана "соода операторлору"

Казак Мажилисинин тиешелүү комитетинин корутундусунда белгиленгендей, келишимдин алкагында "жөнөкөйлөштүрүлгөн бажы коридору" жана "соода операторлору" деген түшүнүктөр киргизилет.

Мажлис депутаты, каржы жана бюджет комитетинин мүчөсү Эркин Абил "Азаттыктын" казак кызматына курган маегинде мыйзамдын негизги максаты – жеңилдетилген бажы коридорун түзүү жана өлкөлөр ортосундагы сооданы көбөйтүү экенин айтты:

"Албетте, бул келишим өлкөнүн экономикасы үчүн абдан пайдалуу болот. Себеби, биз азыр дүйнөгө товарыбызды эки багытта экспорттойбуз. Биринчиси - Орусия аркылуу Европага, экинчиси - Кытай аркылуу өтөт. Негизги максат - акыркы 10 жылда тез өнүгүп жаткан Транскаспий жолун бекемдөө. Бул Транскаспий жолу аркылуу Казакстан, Кыргызстан, Өзбекстан өз продукциясын Азербайжан, Түркия аркылуу Европага чыгара алат. Жалпысынан жөнөкөйлөштүрүлгөн бажы коридору биринчи кезекте санариптик платформа болот. Бажы операцияларына байланыштуу маалыматтар бир жерде топтолот, андыктан ар бир чек ара бекетинде өзүнчө процедуралар болбойт", - дейт Эркин Абил.

2022-жылы 11-ноябрда Самаркандда түрк тилдүү мамлекеттердин саммитинде өкмөттөр ортосунда жеңилдетилген бажы коридорун түзүү боюнча макулдашууга кол коюлган.

Мындай дымактуу демилгени алгач 2021-жылы уюмга мүчө өлкө башчыларынын Стамбулдагы саммитинде түрк лидери Режеп Тайып Эрдоган көтөргөн. Ал түрк тилдүү мамлекеттердин арасында соода экономикалык чектөөлөрдү алып, кызматташтыкты күчөтүүнү сунуштаган.

Макулдашууну былтыр Азербайжан, Түркия, Кыргызстан, Өзбекстан, быйыл эң акыркы болуп Казакстан ратификациялады. Бул өлкөлөрдун ортосундагы товар жүгүртүү 2023-жылы 42 миллиард доллардан ашкан, 2022-жылы бул көрсөткүч 33 миллионго жеткен.

"Cооданын көлөмү өсөт"

Түркиялык талдоочу Сердар Йылмаз уюмдаш мамлекеттердин ортосунда бажы коридорунун түзүлүшү менен оболу соода коопсуздугу сакталарын жана Борбор Азиянын базарына чоң артыкчылык берилерин "Азаттыкка" айтты:

"Түрк мамлекеттери бул жеңил бажы системасы аркылуу бири-бири менен маалымат алмашуу жана ири соода мүмкүнчүлүгүнө ээ болушат. Эгер алар эски үлгүдөгү бажы системасынан арылып, электрондук бажы системасына өтүшсө, убакыт текке кетпейт. Мисалы, товар Стамбулдан жүктөлгөндө, маалымат дароо эле түрк өлкөлөрүнө жөнөтүлөт. Ошондой эле түрк мамлекеттери соода көлөмүнүн өсүшү менен бири-бирине жакындашат. Өзгөчө түркиялык товарларга Борбор Азия базарында көбүрөөк артыкчылык берилип, эки тараптуу сооданын көлөмү өсөт. Бул келишимден ар бир мамлекет пайда көрөт. Убакыт үнөмдөлөт, маалымат тез алмашат жана уюмдаш мамлекеттер чогуу аракет кылууга эрктүү болот", - дейт Йылмаз.

Түрк мамлекеттери ратификациялап жаткан келишим Украина-Орусия тирешүүсү, Москвага каршы санкциялар күчөп турган маалга туш келди. Казакстандык депутаттар Европадан товар мурдагыдай Орусия аркылуу гана эмес, эми Түркия аркылуу да ташыларын айтышат.

"Негизинен бизге Орусия, Украина аркылуу келген товарларга азыр кадимкидей тоскоолдук пайда болду. Албетте, бул согушка байланыштуу. Андыктан биз экономикалык коопсуздугубузду эске алып, башка уюмдар менен иштешүүгө багыт алышыбыз керек", - деди казакстандык депутат Абзал Куспан "Азаттыктын" казак кызматына.

Орусия Украинага кол салып, андан кийин Батыш санкцияларды күчөткөндөн бери чөлкөмдөгү айрым компаниялар Москвага чектөөлөрдү кыйгап өтүүгө жардам бериши мүмкүн экени айтылып келет. Бул жаатта АКШ жана Европа Биримдигинин расмий өкүлдөрү Борбор Азияга, анын ичинен Кыргызстанга бир нече жолу келип, бул "жардамдын" кесепетин түшүндүрүүгө аракет кылган.

Соңку эки жылда Орусиянын Борбор Азиядан импорту арбыды. Буга негизинен Орусиянын Кытай менен соода-сатыгынын, экономикалык алакасынын күчөшү өбөлгө түзүүдө. Акыркы учурларга чейин Кытайдан, мисалы, Кыргызстан аркылуу Орусияга ташылган автоунаалар эселеп өскөнү белгилүү.

Сердар Йылмаз дал ушундай кырдаалда ратификацияланган жаңы келишим Борбор Азиядагы мамлекеттерге коңшулаш Кытай үчүн "кымындай да тоскоол болбостугун", бирок Орусия муну жактырбай турганын айтты:

"Бээжинге бул келишим эч кедерги болбойт, анткени Кытай учурда Борбор Азия өлкөлөрүнүн биринчи соода өнөктөшү. Кытай Түрк мамлекеттери аркылуу көп акча табууда. Түрк тилдүүлөрдүн биргелешип аракет кылышы Бээжинди көп тынчсыздандырбайт. Түрк мамлекеттери Шинжандагы уйгур маселесин ансыз деле айтпай жатканы Кытай менен болгон мамиледе экономиканын биринчи орунда экенин ачык көрсөтүп турат. Орусия болсо маселеге бир аз идеологиялык жактан карайт. Түрк тилдүү өлкөлөр Орусиянын таасири азайып баратканын билишет. Эми анын соода-алакадагы позициясы алмаштырылгыс эмес. Бул жерде Орусиянын бир гана "таянган таягы" - орус тилинин чөлкөмдө кеңири колдонулуп жатканы жана борбор азиялыктардын Орусияда жыш отурукташканы. Ошондуктан Орусия түрк тилдүүлөрдүн иштешүүсүн жактырбайт, бирок эгемен түрк мамлекеттеринин кызматташуусуна тоскоол боло албайт".

Түрк инвестициялык фонду ишин баштады

Ал тапта 18-майда Стамбул шаарында Түрк инвестициялык фондунун Башкаруучу өлкөлөр кеңешинин биринчи жыйыны өттү.

Түркиянын каржы министри Мехмет Шимшек жыйында сөз сүйлөп, жыл аягына чейин түрк мамлекеттери дүйнөлүк экономикада маанилүү орунга көтөрүлөрүн, сооданын көлөмү дээрлик 2 триллион долларга жетери күтүлүп атканын айтты:

"Түрк мамлекеттеринин ортосундагы соода көлөмү 2024-жылдын аягына чейин 1,9 триллион долларга, калктын саны 178 миллионго жетиши күтүлүүдө. "Түрк дүйнөсүнүн көз карашы – 2040" стратегиялык документинин алкагында Түрк инвестиция фондун түзүүдөгү эң чоң максатыбыз - түрк мамлекеттеринин ортосундагы экономикалык жана соода карым-катнаштарынын өнүгүшүн камсыз кылуу. Түрк инвестициялык фондун 500 миллион доллар уставдык капитал менен түзүп жатабыз. Бул фонд мамлекеттик жана жеке сектордун өнүгүшүн тездетет", - деди Шимшек.

Деген менен оппозициячыл Республикалык элдик партиянын төрага орун басары Өзгүр Карабат Шимшектин фонд тууралуу айткан сөзүнө каршы пикирин билдирди. "Инфляция көйгөйү тунгуюкка баратат. Ал эми Мехмет Шимшектин күн тартибинде фонддор бар. Түрк инвестициялык фондунун түзүлгөнүн жар салган Мехмет Шимшек кандай эсеп жүргүзүп атат? Кайсыл булактан фондго капитал которулду?" - деп жазды ал Х баракчасына.

Белгилей кетсек, буга чейин Кыргызстандын экономика жана коммерция министринин орун басары Канат Абдрахманов Түрк мамлекеттер уюмуна мүчө өлкөлөр фондго бирдей каражат бөлөрүн, башкы кеңсеси Стамбулда жайгашарын, фонддун уставдык капиталы 350 миллион доллар болорун кабарлаган. Ар бир тарап уставдык капиталды бирдей өлчөмдө - 70 миллион доллардан төлөрү белгиленген.

Түрк инвестициялык фонддун түзүү тууралуу келишимге былтыр 16-мартта Анкарада Түрк мамлекеттер уюмунун cаммитинин кезексиз жыйынында кол коюлган. Ага уюмга мүчө Азербайжан, Казакстан, Кыргызстан, Түркия жана Өзбекстандын президенттери, ошондой эле байкоочу макамында Венгриянын премьер-министри, Түркмөнстандын Халк Маслахатынын төрагасы катышкан.

Аталган фонддун иши негизинен түрдүү тармактардагы (инфраструктура, энергиянын кайра жаралуучу булактары, айыл чарба, туризм, IT ж.б.) биргелешкен долбоорлорду колдоого багытталат.