Экономика жана коммерция министрлиги “турак жай рыногунда баа ансыз деле улам жогорулап баратат, компаниялар өтө көп пайда көрүүдө, андыктан кошумча нарк салыгын (КНС) салганыбыз адилеттүү болот” деп эсептейт.
Ушундай көз караш менен Салык кодексине жана “Салык салуу чөйрөсүндөгү айрым мыйзам актыларына өзгөртүү киргизүү жөнүндө” мыйзам долбоорун иштеп чыгып, парламентке киргизген. Жогорку Кеңеш мыйзам долбоорун 5-декабрда биринчи окууда карады.
“Бүгүнкү күндө турак жайдын бир чарчы метринин өздүк наркы 500-700 доллар. Бирок рынокто 1200-1500 доллар болуп жатат. Ошон үчүн биз “эгерде бирге бир кошуп жатсаңар, анда КНС төлөп койгула” деп айтып жатабыз”, - деген маалымат берди анда Салык кызматынын жетекчилиги.
Экономика жана коммерция министри Данияр Амангелдиев менен анын орун басары Искендер Асылкулов азыркы учурда карапайым адам турак жай ала албай турганын, андыктан аларга жөнсүз эле жан тарта бербеш керектигин айтышат.
Мыйзам долбоорунда кошумча нарк салыгы бүткүл курулуш тармагына кирери, жаңы бүтүп, сатыкка эми коюла баштаган үйлөргө салынары жазылган. Ал эми Мамлекеттик ипотекалык компаниянын үйлөрү андай салыктан бошотулат.
"Турак жай менен камсыздай албай жатсак, татаалдатып жатканы эмнеси?"
Кыргызстанда кошумча нарк салыгы товардын же кызматтын баасынан 12% өлчөмүндө төлөнөт.
Ал сатылуучу ар бир товарга же кызматка кыйыр салык катары чегерилип, баанын же тарифтин үстүнө кошулат да, сатып алуучунун чөнтөгүнөн төлөнөт. Бирок жер тилкесинен кошумча нарк салыгы алынбайт. Анткени Кыргызстандын мыйзамдарында жер эмгек менен жасалган продукт эмес, табигый ресурс катары бааланат.
Эгерде курулуш компанияларына кошумча нарк салыгы киргизилсе, анда алар үй куруу үчүн сатып алган жер тилкесине да иш жүзүндө салык төлөгөн болуп эсептелет.
Буга чейин курулуш компаниялары кошумча нарк салыгынан бошотулуп келген.
Өкмөттүн курулуш компанияларына кошумча нарк салыгын киргизүү демилгеси коомдо бир кыйла талкуу жаратып, өлкө жетекчилиги аны токтотуп калууну чечти.
Парламенттин 5-декабрдагы жыйынында спикер Нурланбек Шакиев курулуш тармагына салынганы жаткан кошумча нарк салыгы боюнча президент каршы позицияда экенин билдирди. Ал мыйзам демилгечилери президентти адаштырып жатышканын айтты.
Нурланбек Шакиев.
"Курулуш тармагына киргизилип жаткан 12% кошумча нарк салыгы боюнча президент Садыр Жапаров менен сүйлөштүм. Садыр Нургожоевичтин позициясы, ал ушул өзгөртүүдөн курулушка салынып жаткан 12% кошумча нарк салыгын алып салуу боюнча так сөзүн айтты. Демилгечилер, сиздер ушул маселе боюнча президентке туура маалымат жеткирбепсиздер. Ушуну президент угуп алып аябай тынчсызданды. "Бул нерсе болбошу керек болчу, биз ипотеканы жыргаганыбыздан кылып жаткан жерибиз жок. Үйсүз, мүмкүнчүлүгү чектелген, жашоо шарты оор жарандарыбызды турак жай менен камсыз кыла албай жатсак, кайра 12% кошуп, баасын жогорулатып, бир топ кыйынчылыктарды түзүп жатыптыр" деп аябай кейиштүү жагдайды айтты. Андыктан, ушул курулуш тармагына 12% кошумча нарк салыгын таптакыр алып саласыздар".
Жери акысыз, салыктан бошотулган ипотекалык үй эмне үчүн кымбат?
- Аткаминерлер турак жайдын арзандашына Мамлекеттик ипотекалык компания гана таасир эте аларын бир ооздон кайталап айтып жатышат. Ипотекалык батир арзан болушу үчүн өкмөт жерди акысыз берип, мамлекеттик бюджеттен миллиарддаган каражат бөлүнүүдө.
- Германиянын KfW банкынын, Ислам өнүктүрүү банкынын жана Сауд Арабиясынын узак мөөнөттүү жана 1,5% насыялары менен камсыздалууда. Муну менен катар ипотекалык үй куруп жаткан компаниялар кошумча нарк салыгынан жана сатуу салыгынан да бошотулууда.
Бирок ушундай түзүлгөн шартка карабай, мамлекеттик ипотекалык турак жай арзан эмес.
Президенттин иш башкармалыгы мамлекеттик ипотекалык үй баасы чарчы метрине 650-700 доллардан болуп жатканын, курулушка 50% үлүш менен катышып жаткандар үчүн андан 150-200 долларга гана кымбатыраак сатыларын билдирди.
Бирок Мамлекеттик ипотекалык компаниянын жетекчисинин орун басары Тилек Жээнбаев мамлекет куруп жаткан “Ынтымак” конушунда батирдин ар бир чарчы метринин наркы үлүшчүлөр үчүн 1400 доллардан экенин айтты. Учурда бул базардагы ортодон жогору баа болуп саналат.
Кыргызстандын Соода-өнөр жай палатасынын курулуш комитетинин жетекчиси Айнура Сагын мамлекеттик ипотека менен курулган үй баасы иш жүзүндө алда канча жогору экенин билдирди. Эксперт жеке сектордогу турак жайдын кымбатташына соңку жылдарда курулуш тармагындагы эмгек акы менен материалдардын баасы жогорулаганы түрткү болгонун белгиледи:
“Биз Мамлекеттик ипотекалык компаниянын үйлөрүнө чогуу барып, батирлер кандай баада сатылып жатканын көрүү үчүн жумушчу тобун түзүүнү сунуштайбыз. Ал жакта 650 доллар деген баа жок, 950-1100 доллардан сатылууда. 4% насыяны алууга 38 миң киши кезекте турат. Алдын ала 50% үлүшүн төлөп, үй алгысы келгендердин саны белгисиз. Ачык булактар боюнча, батирлүү болгусу келгендердин саны 350 миңге жетет”.
Дагы караңыз Төрага Шакиев курулушка 12% салыкты киргизүүгө президент каршы экенин билдирди“КНС кирсе курулуш базарында баа 25% чейин өсөт”
29-ноябрь күнү ушул эле маселе боюнча парламенттик угуу болуп жатканда Айнура Сагын көз каранды эмес эксперттер тобу кошумча нарк салыгын киргизүүнүн кесепети кандай болорун талдап чыкканын айтып берди.
“Биз абийирдүү курулуш компанияларынын батирлери сөзсүз 8-12% кымбаттай турганын көрүп турабыз. Башкаларында баа 12-25% чейин көтөрүлөт. Социалдык аярлуу катмар үчүн турак жайдын жеткиликтүүлүгү төмөндөйт. Суроо-талаптын азайышы жана сатып алуу жөндөмүнүн төмөндөшү курулуш көлөмүнүн жана пайдаланууга берилген имарат санынын 30% кыскарышына алып келет. Рынокто турак жай курган компаниялар азаят. Алардагы ички оптимизация кызматкерлерди болжол менен 20% кыскартууга түртөт. Подрядчиктер жумушсуз калып, мультипликативдик эффект жаралат жана эмгек мигранттарынын агымын көбөйтөт. Ушулардан улам батирдин ижара акысы бери дегенде 30-40% өсөт. Орусиядан релоканттар келгенде мурда 15 000 сом турган батирлер дароо эле 30 миңге, айрым учурда 70 миң сомго чейин өсүп кеткен”.
Президенттин иш башкармалыгынын башчысы Каныбек Туманбаев мамлекеттик ипотекалык үйлөр коммерциялык компаниялардын баасына атаандаштык түзүп, батир наркы бардык кардарларга жеткиликтүү болушуна себеп болот деп ишендирүүдө.
Министр Амангелдиев ипотекалык компания деле башкалар сыяктуу мыктан тартып чатырына чейин КНС менен эле сатып алып, бирок үйлөрдү болгону 650-700 доллар менен сатып жатканын айтып, рыноктогу атаандаштыкты тең салмактуу кылып көрсөткүсү келди.
Бирок Туманбаев менен Амангелдиев эмнегедир ипотекалык компаниянын жеке курулуш компанияларынан төөчөлүк жогору турган негизги артыкчылыктарын айтпай жатышат.
Алардын дал ушул “унуткан” жерин депутат Дастанбек Жумабеков парламентте отуруп тизмектеп берди.
“МИК жерди акысыз алып жатат. Аны мамлекет берип жатат. Эң чоң маселе ушул жерде. Турак жай биз бул жерде ратификация кылып берген жеңилдетилген насыяга салынып жатат”, - дейт депутат.
Жумабеков үй курулганда анын ар бир материалына кошумча нарк салыгы төлөнүп жатканын, бир товардан эки жолу салык алынбай турганын далилдөөгө аракет кылды.
“Ишкерлерге көп деле таасири тийбейт, алар мыйзамдуу түрдө үстүнө кошуп сата берет. Бирок алып жаткан эл кыйналат да. Мен Бишкекти эле мисал келтирейин. Бүгүнкү күндө салынып, сатылып жаткан батир болобу, үй болобу, бул мигранттардын акчасы. Орусиядагы, Түркиядагы, Америкадагы, Европадагы. Үй алабыз деп күнү-түнү үй-бүлөсүнөн алыс, талаада жүрүп иштеп, тишинин кирин соруп эмгектенип жүрүп ушул жерден турак жайлуу болобуз десе, анан биз мындай оор маселени, кошумча нарк салыгын киргизип алып, төлөгүлө десек жарашпай калат”, - дейт депутат Жумабеков.
Бирок министр Амангелдиев кошумча нарк салыгы товардын ар бир сатылышына кошуларын айтып, курулуп бүткөн үйдү сатып жатканда андан да өзүнчө кошумча нарк салыгы алынышы кажет деп эсептейт.
Ипотекалык үй курганы үчүн салыктан бошогон компаниялар
Бул тапта Мамлекеттик ипотекалык компания менен 18 курулуш компаниясы кошумча нарк салыгынан бошотулуп жатат. Өкмөт аларды 2027-жылдын соңуна чейин салыктан бошоткон чечимди октябрдын ортосунда чыгарган. Алар мамлекеттик ипотекалык үйлөр менен “Барса" академиясын курууга катышып жаткандар.
“Менин үйүм 2021-2026” ипотекалык программасын ишке ашырууга катышып жаткан алты курулуш компаниясы Министрлер кабинетинин 3-сентябрдагы тескемеси менен 2029-жылдын ортосуна чейин кошумча нарк салыгы менен сатуу салыгынан бошотулган.
- Башкалары буга чейин белгисиз болсо да, “Аманат Строй Инвест” менен “Иншаат Строй Билдинг” компаниялары буга чейин чуулгандуу журналисттик иликтөөлөрдө аты аталып келген. Экөө тең президенттин иш башкармалыгынын башчысы Каныбек Туманбаевдин ысымы менен тыгыз байланышта экени айтылган. “Аманат Строй Инвест” кыргыз-тажик чек арасындагы кагылыштан кийин Баткендеги үйлөрдү курган. “Иншаат Строй Билдинг” жаңы “Ынтымак Ордону” куруп, акысына шаардын түштүк аймагындагы 25 гектар кымбат баалуу жер тилкесин алган компания.
“Барса" академиясын курган фирмалар да салыктан бошотулган
Министрлер кабинетинин төрагасы Акылбек Жапаровдун 8-октябрдагы чечими менен дагы 12 курулуш компаниясы 2027-жылдын соңуна чейин кошумча нарк салыгынан жана сатуу салыгынан бошотулду. Алар Бишкек менен Жалал-Абаддагы “Барса" академиясын курууга катышып жаткан ишканалар. Өкмөттүн чечиминде "Барса" академиясы улуттук макамдагы инвестициялык долбоор деп аталат.
“Барса" академиясы - жеке менчик долбоор. Ага бийлик башындагылардын жакындары түзгөнү айтылып жаткан "Жал Групп Азия" фирмасы ээлик кылат. Долбоорго мамлекеттин катышы жок, социалдык милдеттенмелер дагы жүктөлгөн эмес.
Бишкекте 17 гектар жерге курулуп жаткан “Барселона” комплекси да укуктук жактан “Жал Групп Азияга” караштуу. Жер тилкесин мамлекет акысыз берген жана долбоорго "улуттук" деген макам ыйгарган. Комплекс “Асанбай” кичи районунун тоо тарабындагы эң кымбат делген аймактагы “Газпром” мектебинин так түбүндөгү жерге курулууда.
Концепциясы боюнча премиум класстагы көп функциялуу бул комплексте ири футбол аренасы менен катар 21 кабаттуу отель, бизнес-борбор, 1600 батирлүү 10 турак жай блогу, 700 орундуу бала бакча, 1000 окуучуга эсептелген мектеп жана 2 гектар аянттагы өзүнүн парк зонасы болот. Курулуш иштеринин биринчи этабы 2025-жылы башталары, толук бүтүрүү 2027-жылдын соңуна барары пландалган.
Мамлекет жерди акысыз берип, салыктан бошотуп жаткандан кийин комплекстеги турак жай баасы арзан болсо керек деген ой менен сураганыбызда, фирмадагылар азыркы курулуп жаткан мезгилде чарчы метри накталай акча менен 2000 доллар турарын, курулуп бүткөндөн кийин 2300 долларга чыгарын билдиришти. Мамлекеттик ипотека аркылуу сатуу мүмкүнчүлүгү жок экенин да кошумчалашты.