Келерки жылы кыргыз эли өз тарыхындагы эң трагедиялуу мезгилди, Үркүн деген аталыш менен тарыхта калган каргашалуу окуянын 100 жылдыгын эскерет.
Падышалык Орусиянын импердик баскынчылык жана жазалоочулук саясатынан Чүй, Ысык-Көл жана Нарын региондорунун калкынын 40% кырылып, оң миңдеген адамдар Кытайга жан сактап качууга аргасыз болгон.
Бул каргашалуу окуялар 1917-жылдагы Октябрь ыңкылабынан кийин кыргыз жазуучулары тарабынан сүрөттөлүп жазылып, бирок тарыхый жана саясий баасын ала электиги маалым.
Президент Алмазбек Атамбаевдин 27-майда чыккан жардыгында 1916-жылдагы кандуу окуяга тарыхый баа берүү каралган. Анда Үркүн учурунда кыргынга учураган адамдардын сөөгүн жерге берүү, Бишкекте жана сөөктөр коюлган жерлерге эстелик орнотуу, тарыхый баа берүү үчүн тарыхчы жана окумуштуулар кирген жумушчу топ түзүү каралган. Бул иштерге президенттин фондунан 10 млн. сом каралган.
Кыргыз коомчулугунда 1916-жылдагы кандуу окуяга тарыхый эле эмес, саясий да баа берилиши керек деген улутчул-мекенчил күчтөр бар. Алар өз демилгеси менен коомдук-саясий комиссия түзүп, Үркүнгө тарыхый гана эмес, саясий да баасын берүүнү чечишти.
Коомдук-саясий комиссиянын төрагалыгына Азимбек Бекназаров шайланды:
- Коомдук-саясий комиссиянын курамына негизинен ушул Үркүн маселесине күйүп жүргөн адамдар кирди. КДКнын, "Асабанын" мүчөлөрү жана азыркы жаш муун, улутчул күчтөр бар. Ошондой эле башка коомдук-саясий ишмерлер кирди.
Коомдук-саясий комиссия 11-августта Ысык-Көлдүн Барскоон айылында жалпы элдик курултай өткөрүп, ошол жерде өз корутундусун жарыялоону чечишти.
Азимбек Бекназаров 11-августтун тандалып алынышынын себебин мындайча түшүндүрдү:
- Ушул геноцид болгондон 15 жылдан кийин Кыргызстандын ошол кездеги өкмөт башчысы Жусуп Абдырахманов өкмөттүк жана Фрунзе шаардык деңгээлде иш-чара өткөргөн. Ал биринчи жана акыркы расмий иш-чара болуп калган. Сталин өлгөндөн кийин бул маселе такыр эле жабылган экен. Таң калычтуусу Сталиндин убагында Жусуп Абдырахманов, тарыхчы Белек Солтоноев жана башкалар, орустардын Гроссман аттуу жазуучусу изилдешкен. Бирок андан кийин токтоп калган. Ошондуктан биз жалпы улуттук курултайды 11-августта өткөрөлү деп чечтик.
Бекназаровдун айтымында, алар түзгөн комиссия 1916-жылы геноцид болуп-болбогонун да иликтөөгө алышат.
1916-жылдагы кандуу жана трагедиялуу окуяны геноцид деп атоого Орусия тарап кескин каршы. Алар буга жол бербеш үчүн тийиштүү чараларды да көрүп келатат.
Өлкөдөгү талдоочулар арасында 1916-жылкы трагедияны ички жана тышкы геосаясий күчтөр пайдаланып кетет деген чочулоо бар.
Маселен, “Дин, саясат жана жана укук” талдоо борборунун жетекчиси Кадыр Маликов 1916-жылга саясий баа берүүгө мезгил жете элек деп эсептейт. Анын пикиринде, саясий баа берүү геноцидди таанууга карай кадам. Ошондуктан азырынча тарыхый баа берүү менен чектелүү туура дейт Маликов:
- Акылмандуулуктун белгиси өткөнүңдү унутпай, бирок аны менен гана жашап калбай, ага баа берүүдө азыркы кездеги абалыңа, келечегиңе зыян келтибиргендей кадамга барууда турат. Ошондуктан мамлекеттин тарыхый баа берүү чечими туура кадам.
Кадыр Маликовдун пикиринде, 1916-жылдагы окуяны геноцид катары таануу аракети менен Орусиянын Кыргызстан жана Борбор Азиядагы таасирин азайтууга аракет жасалат. "Бирок биз бул маселенин саясатташуусуна жол бербешибиз керек", - дейт Маликов.
Кумтөр маселесин чечүүгө Канада элчиси киришти
Узап бараткан апта ичинде Канаданын Кыргызстандагы элчиси Шон Стайл Бишкекте бир катар жолугушууларды өткөрдү. Атап айтканда, ал башкаруучу коалициянын лидери Феликс Кулов, вице-премьер-министр Валерий Диль менен жолугушту.
Жолугушууларда күтүлгөндөй эле көңүл борборунда Кумтөр маселеси болгонун расмий маалыматтар тастыктады. Шон Стайл премьер-министр Темир Сариевдин сөзүн кайталап, Кумтөр боюнча талкуу жана талаш-тартыштар саясий мүнөздө болуп жатат деген пикирин айтып, кызыкдар тараптарды кендин иши менен жакындан тааныштырууну сунуштаган.
Темир Сариев да Кумтөр маселесинде саясат үстөмдүк кылып калганын, аны экономикалык маселе катары чечүү керектигин билдирген эле.
Канада элчисинин аракетин “Центерра Голд” коштоп, маалыматтык өнөктүгүнүн алкагында жыл башынан бери 3 млрд. сомго жакын салык жана башка төлөмдөрдү төлөгөнүн кабарлады.
Темир Сариев айткан Кумтөр маселесин экономикалык жол менен чечүүнүн сыры жана жолу эмнеде экени азырынча табышмак. Белгилүү болгондой, Кумтөр маселесин чечүүнүн эки жолу буга чейин сунушталып, аракеттер жасалган. Анын биринчиси боюнча, өкмөт Кумтөрдө 50-50% үлүш бөлүштүргөн биргелешкен ишкана түзүүгө багыт алынган. Андан сырткары “Центерранын” директорлор кеңешин алмаштыруу аракети жасалган. Булардын экөө тең кургуйга түшкөн менен, өкмөт азырынча алардан расмий түрдө баш тарта элек. Бирок жаңысын да сунуштай элек.
Ошондуктан Кумтөрдө мурда тапталган үчүнчү жол менен иш баратат. Өкмөттүн мына ушул үчүнчү жолду тандап алганын Суу кодексине киргизип жаткан өзгөртүүлөрү тастыктайт. Бул кодекске өзгөртүү киргизүү менен өкмөт мөңгүлүү тоолордо кен казууга уруксат берүүнү өз колуна алгысы келет. Азыркы кезде Кумтөрдө мөңгүнү жылдырып, анын астындагы алтынды алуу “Центерра” жана бийлик башындагылар үчүн маанилүү болуп жатат. Ошондуктан кодекске өзгөртүү киргизүүнүн артында кимдер турганы да маалым. Бирок мөңгүлөрдү жылдырууга жана талкалоого парламенттеги “Ата Мекен” фракциясы кескин каршы чыкты.
Фракция лидери Өмүрбек Текебаев Суу кодексине өзгөртүү киргизүүнү мамлекет башчылары менен “Центерранын” жетекчилери ортосундагы жең ичинен чечилген коррупциялык чечим катары мүнөздөдү:
- Эч нерсе деп айта албайсыңар. Анткени "кожоюнуңар" силер үчүн чечип койгон. Анткени "кожоюнуңар" ала турганын алып койгон. Болбосо, силердин кожоюнуңар силерге минтип зордоп туруп, бул мыйзам долбоорун киргиздирмек эмес. Эми буга окшогон кылмыштын эскирүү мөөнөтү деген жок. Бул үчүн камаласыңар. Бул - чыккынчылык! Кезинде Бакиевдин абийири ушуга жол берген эмес! Анын колу ушуга барган эмес! Анан эми силер жасайлы деп жатасыңарбы? Бул мыйзам кабыл алынса, зыянбы же зыян эмеспи деген суроого жооп бере албай жатасыңар.
Кыргыз өкмөтү азыркы кезде “Центерранын” Кумтөрдө кен казуусунан пайда болгон экологиялык зыянга карата да өз позициясын билдире элек. Келтирилген зыян ондогон миллиард сом экени мамлекеттик жана депутаттык комиссиялардын ишинин жыйынтыгы менен айтылган. Бирок ал унутулуп, учурда мөңгүнү жылдыруу аракети дагы жасалууда.
Жерүй кезектеги жаңжалды жаратпайбы?
Бул арада Таласта Жерүй алтын кени боюнча да жаңжалдын учкуну тутанып, жергиликтүү калк жыйындарды белгилеп жатат. “Талас эл ынтымагы” кыймылынын лидери Серен Шейшенов кезектеги элдик жыйын 7-июнда Таласта өтөөрүн кабарлады. Анын айтымында, жергиликтүү калк Жерүй кенин иштетүүдөн чочулап жатат:
- Эл бийликке ишеним көрсөтпөй жатат. Кумтөрдүн таз кейпин көрүп, эл чочулап жатат. Экинчиден, экологиялык коопсуздук чочулатууда. Кургак концентрат болобу, зыянсыздандырылабы, акыры барып тоо жок болот. Жардыруулар жүрөт. Кургак концентраттар ошол жерде калат. Көп маселе жаралып жатат. Эл жайлоосунан, жайытынан, таза суудан айрылып атат. Кен жаткан жер суу башында.
Серен Шейшенов жыйынга Геология жана минералдык ресурстар боюнча мамлекеттик агенттиктин башчысы Дүйшөнбек Зилалиев баштаган өкмөт адамдары чакырылганын кошумчалады.
Жерүй боюнча конкурсту утуп алган “Восток геолдобычанын” өкүлдөрү жума башында Таласта жергиликтүү калк менен жолугушуу өткөрүп, тил табышууга аракет жасады. Бирок андан дурус натыйжа чыкпаганын Шейшенов белгиледи.
Кыргызстандык эксперттер арасында да Жерүй боюнча бир жактуу пикир жок. Дүйшөнбек Зилалиев Жерүйдү иштетүү адилет чечилгенин билдирүүдө:
- Жерүй мыйзамдуу жана кыргыз мамлекети үчүн пайдалуу иштейт. Биз бул жерде башынан эле бюджетке 100 млн. доллар түшүрүп атабыз. Андан тышкары конкурсту мыйзам чегинде ачык-айкын өткөрдүк.
Кыргызстан тоо-кенчилер бирикмеси болсо узап бараткан жумада Жерүй боюнча президент, өкмөт башчы жана Жогорку Кеңешке кайрылуу жолдоп, анда Жерүйдүн берилүү шарты Кумтөргө караганда да начардыгын билдиришкен. Тоо-кенчилер бирикмесинин башчысы Орозбек Дүйшеев:
- Жерүй менен Кумтөрдү салыштырып болбойт. Кумтөр татаал кен, казылышы кыйын. Ал эми Жерүй Кыргызстандагы эң жакшы кен. Бардыгы белен, чалгындалып бүткөн. Тоо-кен өнөр жайынан түшүнүгү жок адамдар ушундай иштерди жасап жатат. Бир топ катачылык кетти. Адеп баштаганда эле иштетүү шартын туура эмес түзүп коюшту. Экинчиден, комиссиянын курамында бир дагы тоо-кен адиси жок. Бул тармакты түшүнбөгөн адамдар болду. Ошондуктан ушундай абалга алып келишти.
“Восток геодобыча” бюджетке 10 млн. доллар которуп, дагы 90 млн. долларды келерки жумада которору күтүлүүдө. Кенди иштетүүгө жергиликтүү калктын каршылыктарына карабай, которула турган акчаны кандай иштетүү өкмөт жана парламентте талкуулана баштаганы айтылууда. Маалыматка караганда, өкмөт башчы ал акчага район борборлорунда жолдорду оңдоону сунуштаса, Жогорку Кеңеште башка дагы маселелер бар экенин айтышууда. Айрыкча шайлоо алдында кенден түшкөн акча менен упай топтоо бийлик башындагылар үчүн оңтойлуу болуп тургандай.
