Мамлекет Үркүнгө тарыхый баа берүүнү чечти
27-майда жарыяланган президенттин жардыгында 1916-жылдагы каргашалуу окуя тарыхый баасын ала элек деп аталып, бул кенемтени толтуруу үчүн атайын иш-чараларды өткөрүү тапшырылган. Иш-чаралардын алкагында 1916-жылы кыргынга учураган адамдардын сөөгүн жерге берүү, Бишкекте жана сөөк коюлган жерлерге эстелик орнотуу, тарыхый баа берүү үчүн тарыхчы жана окмуштуулар кирген жумушчу топ түзүү каралган. Бул иш-чараларды өткөрүү үчүн президенттин фондунан 10 млн. сом бөлүнөт.
Президенттин жардыгында 1916-жылдагы каргашанын себепкери катары падышалык Орусиянын колониалдык жана жерлерди басып алуу саясаты аталган.
Биринчи дүйнөлүк согуш учурунда Түркстан чөлкөмүнөн букараларды аскерге чакыруу жергиликтүү калк ичинде нааразылык жаратып, ал Кыргызстанда улуттук-боштондук кыймылы мүнөзүнө өтө баштаган. Мындай каршылыкты падышалык жазалоочу топтор катаалдык менен басып, Нарын, Чүй, Ысык-Көлдүн тургундары жөө-жалаңдап Кытайга качкан. Үркүн учурунда жергиликтүү калктын 40% кырылганы жардыкта тарыхчыларга шилтеме берүү менен белгиленген.
Президенттин жардыгында 1916-жылдагы кыргын Орусиянын прогрессивдүү күчтөрү тарабынан ошол кезде эле айыпталганы, 1917-жылдагы февраль, октябрь ыңкылаптары кыргыз калкынын абалын жакшы жагына өзгөрткөнү аталган.
Мамлекет тарабынан 1916-жылдагы окуяга тарыхый баа берүү максаттары менен катар республикадагы улутчул-мекенчил күчтөр ал каргашалуу окуяга өзүнчө баа берүүгө аракеттенүүдө.
Мамлекеттин башкача баа берүү аракети
Белгилүү болгондой, 1916-жылдагы кандуу окуялар кыргыз-орус мамилесинде өтө талылуу жана сезимтал маселе. Орус тарап ал окуяларга “геноцид” деген баа берилбеши үчүн алдын ала чараларды көрүп келатат. Кыргыз бийлигинде да геноцид деген баа берүү ниети жок.
"Бирок 1916-жылдагы окуя тарыхый эле эмес, саясий-тарыхый баасын алышы керек, анда геноцид болгонбу, болгон эмеспи, ал дагы иликтениши керек",- дейт улутчул-мекенчил күчтөр тарабынан түзүлгөн коомдук-саясий комиссиянын жетекчиси Азимбек Бекназаров:
- Тарыхый жана саясий жактан да маани берели деп жатабыз. Анткени бул ошол кездеги орус падышачылыгынын кыргыз улутуна карата саясатынын негизинде келип чыккан кыргын болгон деген пикирлер бизде көбүрөөк айтылды. Ошондуктан коомдук-саясий комиссия түзүү жана 11-августта тыянак чыгаруу чечими кабыл алынды.
11-августа Ысык-Көлдүн Барскоон айылында жалпы улуттук курултай чакырылып, мына ошол жерде коомдук-саясий комиссиянын баяндамасы угулат. Белгилей кете турган нерсе, улутчул жана мекенчил күчтөр Үркүндүн 90 жылдыгын да Барскоондо белгилеп, аш беришкен. Ашууларда калган сөөктөрдү топтоп, куран окуп, көмүшкөн.
Комиссиянын курамына кирген адамдар тууралуу Азимбек Бекназаров буларды билдирди:
- Коомдук-саясий комиссиянын курамына негизинен ушул Үркүн маселесине күйүп жүргөн адамдар кирди. КДК, "Асаба" партиялары жана азыркы жаш муундан чыккан улутчул күчтөр бар. Ошондой эле башка коомдук-саясий ишмерлер киришти.
Коомдук-саясий комиссиянын мүчөлөрү Үркүн учурунда канча кишинин каза болгонун тактоо жана башка бир нече багытта иш алып барарын Азимбек Бекназаров кошумчалады.
Юридика илимдеринин доктору Бекбосун Бөрүбашев 1916-жылдагы окуяга тарыхый баа берүү менен чектелүү керек дейт:
- Менин оюмча тарыхый баа берүү керек. Анткени саясий баа саясий системага берилет. Саясий баа мамлекетке, анын саясатына берилет. Ал 1916-жылдагы мамлекет азыр жок.
Бөрүбашев 1917-жылы ыңкылаптан кийин бийликке келген Ленин баштаган ыңкылапчылар орус падышачылыгынын саясий мураскери болбогонун кошумчалады.
“Дин, саясат жана жана укук” талдоо борборунун жетекчиси Кадыр Маликов 1916-жылга саясий баа берүүгө мезгил келе элек деп эсептейт. Анын пикиринде, саясий баа берүү геноцидди таанууга карай кадам. Азыркы кырдаалды аны геосаясий жана ички саясий күчтөр пайдаланууга аракеттенет. Ошондуктан азырынча тарыхый баа берүү менен чектелүү туура дейт Маликов:
- Акылмандуулуктун белгиси -өткөнүңдү унутпай, бирок аны менен гана жашап калбай, ага баа берүүдө азыркы кездеги абалыңа, келечегиңе зыян келтирбегендей кадамга баруу. Ошондуктан мамлекет тарабынан тарыхый баа берүү чечими туура кадам.
Кадыр Маликовдун пикиринде, 1916-жылдагы окуяны геноцид катары таануу аракети менен Орусиянын Кыргызстан жана Борбор Азиядагы таасирин азайтууга аракет жасалат. "Бирок биз бул маселенин саясатташуусуна жол бербешибиз керек", - дейт Маликов.
