24-ноябрда өткөн курултайдын чечимдеринин негизинде жазылган долбоорго жаңы Баш мыйзамды кабыл алуу, мамлекеттик башкаруу формасын, депутаттарды шайлоо системасын тандоо, расмий тил институтун жоюу сыяктуу жети маселе киргизилген.
«Референдум өткөрүү боюнча» мыйзам долбоорун коомдук-саясий жана мекенчил күчтөрдүн курултайынын аткаруу комитети иштеп чыкты. Курултайды уюштуруучулардын бири, коомдук ишмер Азимбек Бекназаровдун айтымында, жаңы иштелип чыккан мыйзам долбоорунда референдумду ушул жылдын 24-ноябрына белгилөө сунуш кылынган. Анда Конституциянын өзөгүн түзгөн жети маселе киргизилген. Муну менен демилгечилер башкаруу формасын так аныктоону, ага жараша бийлик башындагы адамдын жоопкерчилигин күчөтүүнү, бийлик бутактарынын Элдик курултай институтуна отчет беришин камсыз кылууну көздөп жатышат.
- Президент, Жогорку Кеңеш элден сурай турган нерсени арга жок биз сурайлы деп жатабыз, - деди Азимбек Бекназаров. - Конституциялык реформа керекпи, керек болсо бизге башкаруунун президенттик түрү керекпи же парламенттик формасы керекпи, Курултай институту бийликтин отчетун уга турган элдик институт болобу - ушуга болгон элдин көз карашын сурайбыз. Мындан сырткары «Облустар жоюлуп, райондор, айыл аймактары ирилештирилишин каалайсыңбы?» деген, башкача айтканда Конституциянын өзүн эмес, өзөктүү маселелерин кошуп, жети суроо коюп жатабыз. Мыйзамда «12 кишиден турган демилгелүү топ түзүлөт, ал мыйзам долбоорун иштеп, элге алып чыгат» деп жазылып турат. Биз ал демилгечи топту ушул жумада түзөбүз. Саясатчылардын, депутаттардын пикирин уккандан кийин Юстиция министрлигине мыйзам долбоорун тапшырабыз, андан күбөлүк алгандан кийин кол топтой баштайбыз. Бизге 10 миң шайлоочунун колу керек. Андан кийин референдум дайындоо боюнча парламентке тапшырылат. Андагы суроолорду дагы талкуулайбыз.
Референдумга чыга турган жети суроонун бири - расмий тил институтун жоюу жөнүндө сунуш. Кыргызстанда орус тили расмий статуска ээ. Көп иш кагаздары орусча даярдалганы, шаар жерлеринде тейлөө орусча жүрүп жатканы коомчулук арасында нааразы пикирлерди жаратып жүрөт. Азимбек Бекназаров өлкөдө бардык иш-чаралар, иш кагаздары мамлекеттик тилге өтүп, орус тили эл аралык тилдердин макамы катары кирип, англис тили менен бирге бала бакчадан тартып окутулушу зарыл деп эсептейт.
Жыйынга саясатчылар жана коомдук ишмерлер Азимбек Бекназаров, Медеткан Шеримкулов, Алмамбет Матубраимов, Курманбек Осмонов, Мукар Чолпонбаев, Турсунбек Акун, Ишенбай Кадырбеков, Кенжебек Бокоев, Досбол Нур уулу жана башкалар катышты.
Жаңы Баш мыйзамды кабыл алуу коомдук-саясий жана мекенчил күчтөрдүн 24-ноябрда өткөрүлгөн, «Кыргызстан: кечээ, бүгүн, эртең» деп аталган курултайында коюлган негизги талаптардын бири болгон. Анда бийликтин аракети 7-апрелге чейин башталбаса, элдик демилге катары кол топтоло баштала тургандыгы айтылган. Бирок президент Сооронбай Жээнбеков жыл соңунда Жогорку Кеңештин 80 жылдыгына арналган жыйында бул боюнча суроолорго «Конституция азырынча өзгөртүүгө муктаж эмес» деген жообун берген:
- Учурда Конституцияны, шайлоо мыйзамдарын өзгөртүү, курултай институтун киргизүү жөнүндө талаптар коюлууда. Конституция 25 жыл ичинде 10 жолу өзгөртүлдү. «2020-жылга чейин өзгөртүлбөсүн» деп добуш берилген, бирок ага карабай, аны бузуу менен 2016-жылы дагы бир жолу өзгөртүлдү. Ошондуктан элдин эркин сыйлоо менен 2020-жылга чейин Конституцияны өзгөртүүгө муктаждык жок деп эсептейм. Кеп Баш мыйзамда эмес, мыйзамдарды сыйлоодо. Учурда экономиканы өнүктүрүү, коррупцияга каршы күрөшүү деген курч маселелер турат.
2010-жылы кабыл алынган Конституцияда аны «2020-жылга чейин өзгөртүүгө болбойт» деген жобо жазылган. Бул бийлик башына келгендер өз ыңгайына жараша Баш мыйзамды өзгөртө бербесин деген таризде киргизилген. Ошого карабай Кыргызстандын Баш мыйзамы акыркы жолу 2016-жылдын декабрь айында өзгөртүлгөн. Анда өкмөттүн ыйгарым укуктары күчөтүлүп, ал кездеги бийлик «Конституциянын мурдагы редакциясындагы айрым «миналар» жоюлду» деп жүйө келтирген эле.
Коомдук ишмер, Жогорку Кеңештин мурдагы депутаты Ишенбай Кадырбеков Конституциядагы карама-каршы маселелерди оңдоп-түзөө жетиштүү деп эсептейт. Ал референдум өткөрүү боюнча демилгени шашылыш жана опурталдуу деп баалап жатат.
- Эл өзүнүн оюн 2010-жылы айтты, - деп түшүндүрдү ал. - Биз «парламенттик мамлекетти каалайбыз» деп, ошонун негизинде Конституцияны кабыл алдык. Андан бери тарыхый жактан алганда аз эле убакыт өттү. Азыр Баш мыйзамды өзгөрткөнгө бир да негиз жок. Бизде Акаев, Бакиев баштап койду, азыр курултай да ошонун жолу менен кетип жатат. Бир-эки маселе чыгып калса эле «Конституцияны өзгөртүш керек» деген өнөкөт болуп калды. Муну токтотуш керек. Экинчиден, референдумда элге бир гана: «Макулсуңбу, макул эмессиңби?» деген суроо берилет. Бул жерде, болгондо да ар кандай вариацияда, бири-бири менен байланышпаган жети суроо берилип жатат. Алардын ар бири референдум өткөрсө боло турган маселелер. Ошонун баарын кошуп салган.
Кадырбеков курултай институтунун орду, ролу азырынча тактала элек экенин айтып, эгерде ал элдин өкүлү болсо анын делегаттарын эл шайлашы зарыл экендигин белгилеп жатат. Ошол эле учурда ал расмий тилдин макамын жоюп салуу менен маселе чечилбейт деп эсептейт.
Жогорку Кеңештин депутаты, «Республика - Ата Журт» фракциясынын мүчөсү Кенжебек Бокоев элдик референдум аркылуу өлкөнү башкаруу формасын аныктап алууну колдойт. Бирок ал бардык бийлик бутактары бир чечимге келген шартта гана референдум өткөрсө болот деген ойдо.
- Эгер президент, Жогорку Кеңеш бир чечимге келсек, акылдашып туруп 2020-жылга чейин Конституциялык кеңешме түзсөк, чек алынгандан кийин ошондо референдумга чыгарса болот. Шашпаш керек, балким андан да көп убакыт өтүшү мүмкүн. Анда элдин тандоосуна Конституциянын долбоорунун эки вариантын чыгарышыбыз керек. «Кайсы системаны тандайсың?» деген жөн эле суроо эмес, эл аныктап алышы керек. Буга чейин болгон бардык референдумдарда эл «макул» же «каршы» деп гана добуш берип келген. Мында жөн эле добуш бербей, тандаш керек, - деди депутат.
25 жылда Кыргызстандын 1993-жылы кабыл алынган Баш мыйзамы 11 жолу өзгөртүүлдү. Ошого карабай азыркы Конституция төгөрөгү төп келген документ эмес экенин айтып, аны өзгөртүү боюнча демилге көтөргөндөр ар бир бийликтин тушунда чыкты. Көп учурда бийлик өзүнө ылайыктуу Баш мыйзамды кабыл алып келатканы сынга алынууда.
