"СССРдин чектелген контингенти" деп аталган куралдуу күчтөр ооган жергесине “интернационалдык милдетин аткаруу” үчүн киргизилип, 10 жыл бою согушуп келген.
Расмий маалыматтарда 15 миң жоокер курман болгону айтылып жүрөт. Арасында 252 кыргызстандык да бар. Ооган журналисти Хошим Мохманд "Азаттыкка" маек курду.
"Азаттык": Оогандардын советтик аскерлер чыгарылган учурдагы сезимдерин айтып берсеңиз. Советтик акыркы танк Өзбекстан менен Ооганстанды байланыштырган көпүрөнү кесип өткөндө кубансаңар керек?
Хошим Мохманд: Оогандар үчүн ал ийгиликтин, сүйүнүчтүн, кубанычтын учуру болгон. Советтер союзунун баскынчылыгына каршы жихад – ыйык согуш – абдан көп жоготуу, чыгымдарды алып келди. Миллиондон ашуун ооган өлгөн. Советтик учактардын туш келди бомбалоосунан өлкө толугу менен талкаланып, бүлүнгөн, урандыга айланган.
Өз тарабынан Советтер союзуна да согуштун чоң залкасы тийген. 15 миңден көп советтик жоокер ооган жергесинен кайтпай калган. Оогандар советтик аскерлер чыгып кеткенде мекени бүлгүнгө учураганына карабай "акыр аягында кайрадан эркин болдук, чет өлкөлүк куралдуу күчтөр өлкөбүздөн чегинди" деп сүйүнүшкөн.
"Азаттык": Бирок, тилекке каршы, ал күн Ооганстан тарыхындагы дагы бир кайгылуу күндөрдүн башаты болуп калды. Президент Нажибулланын өкмөтү 3,5 жылдай эле бийликте тура алды. Андан кийин "Талибандын" режими орноду. Беш жылдан кийин АКШ аскерлери киргизилди. Советтик оккупация болбосо, өлкө тарыхы башка нукка бурулат беле?
Хошим Мохманд: СССРдин жетекчилери да аскерлерди чыгаргандан кийин Ооганстанга басып кирүү ката болгонун мойнуна алышкан. Чындап эле бул чоң ката болгон. 120 миң аскердик контингентти жөнөтүүнүн эч кандай кажети жок эле. Ошол кездеги режимди ошончолук колдогусу келсе, сыртынан эле көмөктөшсө болмок. Бирок аскерлерди киргизүү ортодо ушунча кастык, душмандык маанайды жаратты, бүтүндөй улутка чоң трагедия алып келди.
Жүз жыл мурда гүлдөгөн Ооганстан
"Азаттык": Советтик контингент турган 10 жылда Ооганстанда мектеп, ооруканалар курулган, ооган армиясы жакшы машыктырылып, камсыздалган деген ырастоолорду азыр деле укса болот.
Хошим Мохманд: Жок, бул калп. Аскерлер эч кандай мектеп же оорукана курушкан эмес. Ооганстанда кадимки согуш жүргөн. Өлкөнүн бардык бөлүктөрүндө, ар кайсы тарабында кармаштар болгон. Мектеп же башка инфраструктура курууга мүмкүнчүлүк да жок болчу.
Ооба, ооган армиясына колдоо көргөзүлгөнү, курал-жарак менен камсыздалганы, каржыланганы, күчтөндүрүлгөнү чын.
Советтер кеткенден кийин ооган куралдуу күчтөрү чындап эле кубаттуу болчу, көптөгөн офицерлер СССРде аскердик кесипке үйрөнүп, окуп, машыгып келишкен. Оккупацияга чейин эле эки өлкө аскердик чөйрөдө тыгыз кызматташып келген.
"Азаттык": 1989-жылдын 15-февралы оогандар үчүн тарыхый күн десек болот. Советтик аскерлер өлкөдөн чыкканына мына 30 жыл болду. Ошондон бери коомдук пикир өзгөргөн жокпу, мурдагыдан айырмаланган көз караштар айтылабы?
Хошим Мохманд: Оогандар үчүн бул тарыхый күн. Оогандар эркин эл, азаттыкты өтө баалашат. Менин билишимче, эч ким советтик аскерлер турган ошол жылдар жакшыраак болчу деп айтпайт. Советтик аскерлер өлкөнүн салттуу структураларын талкалап кетишкен. Ордуна эч нерсе курушкан эмес. Ооганстанда тынчтыктын орнобой жатышынын себептеринин бири мына ушунда. Оогандардын бир даары, өзгөчө можахеддер "СССРдей супер державаны чегинүүгө мажбур кылдык" деп абдан сыймыктанышат.
"Азаттык": "Талибандын" режими учурунда да, андан көрө СССР маалында жакшыраак болчу деген ойлор пайда болгон жок беле?
Хошим Мохманд: Жок, талибдердин бийлиги маалындагы жылдар өлкө тарыхындагы эң караңгы күндөр болгон. Бирок эч ким советтер мезгилин самагандай ой айткан эмес.
"Азаттык": Жакында ооган согушунда дайынсыз жоголгон кыргызстандык жоокер тирүү экени, Ооганстандын алыскы чөлкөмүндө жашаганы белгилүү болду. Туткунга түшүп, өз ыктыяры менен же башка себептерден улам ооган жергесинде калып калган аскерлер көппү?
Хошим Мохманд: Ислам динин кабыл алып, Ооганстанда калган советтик жоокерлер бир топ эле. Биз ошондой мурдагы аскердин биринен жакында интервью алганбыз. Герат аймагында жашайт, исламга өтүптүр, ооган аял алыптыр. Жихад музейинде иштейт экен.
