Чек ара кызматынын төрагасы Курманакун Матенов чек арадагы кырдаал тууралуу биринчи болуп “Азаттыкка” кеп салып берди.
“Азаттык”: Жакында эле Ош, Жалал-Абад жана Баткенди кыдырып келдиңиз, ушул кыдыруу эмнени көрсөттү? Кандай негизги проблемаларды аныктай алдыңыз, ага карата кандай иш-пландарды түздүңүз?
Курманакун Матенов: Жер-жерлерди кыдырып, ар бир проблеманы өз көзүм менен көрүп, андан кийин чечим кабыл алайын деген максатта бардым. Өзүңүздөргө белгилүү, 2013-жылы чек арада бир топ ар кандай окуялар, жаңжалдар болду. Ал жерлерге да бардык.
Биздин чек араларда жаңжал чыгып кете турган жагдайлар бар. Алардын баарын изилдеш керек. Ошолордун алдын алууга кандай иш-чараларды көрүш керек деген максатта кыдырдым.
Проблемалар бар. Ачыгын айтканда, биздин мамлекеттин чек арасын 1991-жылдан баштап 2000-жылга чейин эч ким кайтарган эмес. Мен кыргыз-кытай чек арасынан башка Өзбекстан, Тажикстан жана Казакстан менен чек арабызды айтып жатам. Себеби, биринчиден мамлекеттик атайын орган болгон эмес. Кыргызстандын чек арасынын тагдыры жергиликтүү бийлик жетекчилеринин колунда болгон. Алар өз билишинче бул маселени чечкен.
Азыркы проблемаларынды көпчүлүгүнүн негизги себеби ошондон бери башталып келатат. Анткени жерлерди ижарага алган, өздөштүрүп алган, биздин жарандардын үйлөрүн, жерлерин сатып алышкан учурлар бар. Анткени коңшулар жыш жайгашкан да, жерлери аз.
Маселелер көп. Бирок аларды чечүү үчүн тиешелүү эл аралык келишимдер бар. 1991-жылы союз ыдыраганда Алматыда 21-декабрда Алматы декларациясы кабыл алынган. Ага Балтика өлкөлөрүнөн башка бардык мамлекеттердин президенттери кол койгон. Анда бири-биринин территориясынын бүтүндүгүн тааныйт деген норма жазылган. Андан тышкары биздин Баш мыйзамда Кыргыз Республикасынын азыркы чек арасы бүтүн жана кол тийгис деп жазылган. Ошондуктан чек араны кайтарууга жетиштүү нормативдик-укуктук келишимдер бар. Бирок ошол 91-жылкы линия менен кеткен административдик чек ара болгон да, ошону кайтаруу оорураак болот. Себеби биздин коңшулар жайгашып калган, өздөштүрүп алган жерлер бар. Бул маселени бир эле Чек ара кызматы чече албайт. Коңшу өлкөлөр менен биргеликте чечүү керек.
Мен түштүктү жергиликтүү бийлик жетекчилери менен бирге кыдырдым. Эл менен жолуктук. Өзүңүздөр билесиздер, союз маалында чек араны чек арачылар менен бирге эл кайтарат деп айтылчу. Жергиликтүү бийлик өкүлдөрү менен ар бир маселени тактайлы, тыгыз иштейли деп сүйлөштүк. Чек арадагы коопсуздукту камсыздоого силер да салым кошкула деп айттык.
Андан сырткары 20-августтарда борбордук аппараттын офицерлери, өкмөттүн делимитация, демаркация боюнча өкүлдөрү болуп чогуу ар бир районго барып, ошол райондун жетекчилери менен бир күндүк укуктук иш жүргүзөлү деп чечтик. Бул боюнча мен губернаторлорго да айттым. Азыр керектүү материалдарды даярдап жатабыз. Ошол эле декларациядан баштап, Конституцияда, башка мыйзамдарда кандай нормалар бар, алардын кандай укук-милдеттери бар, ошолорду топтоп, ар бир айыл өкмөткө, ар бир айыл башчыга беребиз.
Кээде биздин жергиликтүү бийлик жетекчилери “мындай кайтарыш керек, тигиндей кайтарыш керек”, деп чек ара саясатына көп киришип кетет. Бул Чек ара кызматынын гана милдети болуп саналат. Бул боюнча да биз пикир алмаштык, менимче биз бири-бирибизди түшүнүштүк. Бизге алар жардам бермей болушту.
Өзүбүздүн бир топ көйгөйлөрүбүз бар. Материалдык-техникалык базабыз бир аз начарыраак. Андан сырткары чек арачылардын жашоо-шарттары айтпаса да белгилүү. Аларды кантип чечем, кандай жардам бере алам, кайсы маселени өкмөт алдына коём деп жеринен көрүп келдим.
Кечээ мен премьер-министр менен жолуктум. Ал кишиге бир топ маселелерди айттым, ал кишиден мен колдоо алдым. Өкмөт башчы каржы министрин чакырып, биргеликте бир топ маселени чечкенге мүмкүнчүлүк пайда болду. Биздин материалдык-техникалык абалыбыз жакшы чечилсе, ошончолук биздин опреативдик-тактикалык мүмкүнчүлүгүбүз көбөйөт.
Биздин өзүбүздүн да ички потенциалдарыбыз бар. Анализдеп көрсөм, башкаруу аппараты бир аз чоң экен. Аппаратты оптималдаштырып, бир аз азайтып, бири-бирин кайталаган структураларды балким кошуп, бошогон орундарды чек арага жөнөтөлү деген максат коюп жатабыз.
Профессионалдык деңгээлибизди көтөрүп, тартипти чыңдашыбыз керек. Андан сырткары коррупция маселеси бар. Мен муну жок деп айта албайм, муну мойнубузга алышыбыз керек. Жок десек деле эл ишенбейт. Бул боюнча да иш-чараларды жүргүзөбүз. Таза адамдарды алып келебиз. Таза адамдарды билесиз да, эч качан көкүрөктөрүн каккылабайт, билинбей эле иштей берет. Жетекчиликтин милдети – ошол жигиттерди таап, баа берип көтөрүү. Албетте бул 1-2 айлык жумуш эмес. Бул такай жүргүзө турган иштер.
“Азаттык”: Кыргыз-өзбек чек арасындагы соңку окуянын жагдайларын айтып бересизби. Эки мамлекет жаңжалды өз алдынча иликтейт деп айтылды эле.
Курманакун Матенов: Азыр Өзбекстан, Тажикстан менен делимитация жана демаркация процессибиз бир аз оор жүрүп жатат. Себептерин айтып кетпедимби. Азыр эч ким бири-бирине позицияларын бергиси жок. Ушунун негизинде жылышы созулуп жатат. Делимитация, демаркация бүтмөйүнчө, чек арадагы терс окуялар кайталана берет. Ага эч ким кепил боло албайт. Маселени чечүү бир эле тараптын колунда эмес. Эки өлкө чечиши керек. Сүйлөшүү процесси бир топ убакыт талап кылып жатат.
“Азаттык”: Айрыкча соңку чек ара жаңжалдарынан улам, айрым эксперттер, байкоочулар, ошол эле жергиликтүү тургундар мындай жаңжалдар мамлекеттер аралык кагылышууга алып келиши ыктымал деп айтышат. Ушул сөздөрдүн негизи барбы? Кырдаалды туруктуу кармап туруу үчүн кандай чаралар көрүлөт?
Курманакун Матенов: Эксперттик коомчулук кээде кырдалды көбүртүп-жабыртып, кызыл-тазыл түстөргө боёп жиберет. Чындыгында андай эмес. Биздин коңшулар деле конфронтацияга барып, ушундан бир чыр чыгарып, биздин мамлекет менен уруш чыгарабыз деген ниети жок деп ойлойм. Себеби, мына соңку кыргыз-өзбек чек арасындагы окуядан кийин мен Өзбекстандагы кесиптешим менен жолуктум. Конструктивдүү түрдө, биздин чек арабыз ынтымактын чек арасы болсун деген позицияларыбызды айттык. Мындай окуялар кайталанбашы үчүн кандай чараларды көрүшүбүз керек деп сүйлөштүк.
Бул жерде албетте ар кандай маалымат кетип жатат. Алар өздөрүнүн версиясын, биз өзүбүздүкүн айттык. Бул маселе боюнча позициябыз келишкен жок. Мен ошол эки жигит менен өзүм сүйлөштүм. Мага болгонун болгондой айтып беришти. Биз кандай маалымат берген болсок, эки жоокерибиз ошондой маалымат берди.
Алардын иш-аракеттеринде мыйзамсыз жагдайлар болду деп мен айта албайм. Себеби жаңжал чыгарган биздин коңшулардын чек арачылары болду. Биздин балдарга кол көтөрүп, куралын тартып алганга аракет кылышкан. Андан сырткары алар биринчи болуп ок чыгарган. Муну болтурбай коюуга деле болмок. Бирок биздин чек арачылар өз өмүрүн сактоо максатында ушундай кадамга барышты.
Алардын аракетин мыйзамсыз деп айта албайм. Анткени биздин чек ара кызматы тууралуу мыйзамда кандай учурда курал колдоно турганы тууралуу жоболор бар. Алардын аракети ошол мыйзамга туура келет. Болбосо куралын тартып алганы аз келгенсип, өздөрүн сүйрөп кетет болчу. Биздин жигиттер туура эле иш-аракеттерге барды. Эми буга акыркы чекитти аскер прокуратурасы коёт. Бирок биздин алдын ала кызматтык иликтөөбүз боюнча, баары туура болгон.
“Азаттык”: Өзбекстандын беш чек арачысына Кыргызстандын бир чек арачысы туура келет деп айтылат. Ушундай шартта ак ниет коңшулук мамиле курууга мүмкүнбү?
Курманакун Матенов: Бул жагдай санга карабайт. Бул эки өлкө ортосундагы мамиледен, эки өлкөнүн бири-бирине жасаган саясатынан көз каранды болот. Балким алардын мүмкүнчүлүктөрү көбүрөөк, биздики азыраактыр, бирок биздин да экономикалык-каржы абалыбыз оңолоттур. Ошондуктан бул жагдай эки мамлекеттин ортосундагы тирешүүгө алып келет деп ойлобойм.
“Азаттык”: Айрым чек ара аймактарында кээ бир жергиликтүү тургундар өз үйлөрүн чек арачыларга бошотуп берген, керек болсо барып кошо кайтарышкан учурлар бар. Алардын мындай иш-аракетин, ниетин колдоо, сыйлоо пландары барбы?
Курманакун Матенов: Биз аларды албетте колдойбуз. Биздин кызматтын көп тозоттору союз мезгилинде курулган бала бакчанын, орто кесиптик окуу жайлардын имараттарда жайгашкан. Бизге имарат аз эле курулду да. Кээ бир ошол объекттер үлүшкө берилип калган. Кээ бир жерлерде имаратты кайра бергиле деп талап кылып жатат. Мисалы акыркы жолу ошондой учур Аксыда болду. Ошол жерден бизден жергиликтүү эл ижара акы төлөгүлө деп талап кылышты. Мен биз ижара акы төлөбөйбүз, бул жерде Кытайдын, же АКШнын чек арачылары отурган жок, өзүбүздүн эле балдарыбыз бар деп айттым. Силер жашаган жерди, элибизди жерибизди кайтарып атышат деп айттым. Ошондо бир аксакал чыгып, калыс сөзүн айтып, беркилерди уяткарды. Ошол кишиге ыраазы болдум. Ушундай фактылар да бар.
“Азаттык”: Сиз дайындаларыңыз менен эле интернетке, айрым гезиттерге ар кандай макалалар жарыяланып кетти. Ушуну өзүңүздүн оозуңуздан уксак: 99-жылы Баткен окуясында кандай жашыруун документтер менен колго түшүп калдыңыз эле?
Курманакун Матенов: Мунун баары жалган. 99-жылы 5-августта биз Зардалыга тик учак менен барганбыз. Ал жерде Баткендин акими, ал кезде улуттук коопсуздук министрлиги деп койчу, ошонун райондук бөлүм башчысы, мен жана Коргоо министрлигинин дагы бир офицери болуп эл менен сүйлөшүп, жолугуу үчүн барганбыз. Зардалынын жанында Коргон деген айыл бар экен, ошол жакка барып калсак, өзүбүздүн жерибизде бизди барымтага алышкан.
Биздин маалымат боюнча, алар 15-20 чакырым алыс тоодо болчу. Бизди ошол Коргондун эле четинен кармап калды, чагымда бизди бутага алып турушкан. Жанымда эч кандай жашыруун документ жок болчу. Ойлоп көрбөйсүңөрбү, мен тоого жашыруун документтер менен бармак белем. Экинчиден, эгер мен жашыруун документти жоготуп, дагы башка алешемдик кетирсем, мени эки жолу Чек ара кызматына төрага кылып алып келмек беле? Мамлекет башчылары маалыматты билишет да.
Адамды каралоо үчүн эмнелер гана жасалбайт экен. Мени көрө албаган душмандар бар. Мен тууралуу андан да жаман нерселер айтылып жатат. Эгер ушундай сөздөргө ишенсек, Кыргызстанга таза жетекчи деле калбай калат. Мен келгенде эле башкы талабым коррупциядан тазалоо, өз милдетибизди так аткаруу болду. Арабызда коррупционерлер, паракорлор бар. Чагымда ошолор коркуп жасап жаткан иштер деп ойлойм. Биз аларды четинен кетиребиз, тазалайбыз.
“Азаттык”: Өзүңүз тууралуу айтып бересизби. Кайдан билим алгансыз, кайсы жерлерде иштегенсиз?
Курманакун Матенов: Мен 1987-жылы Ташкенде Жогорку жалпы аскердик командачылык боюнча окуу жайды бүткөм. Андан кийин Орусияда 92-жылга чейин кызмат өтөгөм. Союз ыдырагандан кийин баары өз мекенине кете баштаганда мен да Кыргызстанга келгем. Ошондо жаңы түзүлгөн Улуттук гвардияга чакырышкан. Ротанын биринчи командири мен болгом. Орусияда да үч жыл рота командири болгом.
1997-жылы Москвада Фрунзе академиясын артыкчылык менен бүтүп келдим. Андан кийин Коргоо министрлигинин Ош бригадасында штабдын башчысы, Оперативдүү башкы башкармалыктын жетекчи орун басары, Аскердик чалгындоо башкы башкармалыктын башчысы, Кой-Ташта үч жыл командир болдум.
2003-жылы Чек ара кызматы өзүнчө структура болуп түзүлгөндө күжүрмөн даярдык жана тарбия иштери боюнча башкармалыктын жетекчиси болуп бер деп суранышты. Мен ал жерде 6,5 жыл иштегем. 2010-жылы Стамбулда Башкы штаб академиясын бүттүм. Калганын билесиздер да.
“Азаттык”: 2010-жылы кызматка келип кайра эмнеге кетип калдыңыз эле?
Курманакун Матенов: Мен дайындалганда Чек ара кызматы өзүнчө структура болгон. Үч айдан кийин эле аны жоюп, УКМКнын курамына киргизишкен. Биринчиден, мен ага каршымын. Экинчиден мага сунуш кылса да барбайт болчумун. Себеби Чек ара кызматы ирдениш үчүн өзүнчө структура болушу керек. Бириктирип, кайра чыгарып Чек ара кызматына беш жолу эксперимент жасашты. Ошондо УКМКга кошуп жатканда менден деле сурашкан жок, эртең менен эле Чек ара кызматы өз алдынча структура болбой калды деп айтышты. Мына эми турмуш көрсөтүп, кызматты кайра өз алдынча коюшту.
Алдыда пландар көп. Аны аткарууга убакыт керек. Ойлонуп, идеаларды балдарга айтып, орун басарлар менен кеңешип жатам. Мисалы сапаттуу тоо велосипеддерин алалы деп жатабыз. Жөө жүргөндөн көрө, түз жерде велосипед берип койсо жакшы эмеспи. Балким бул саамалык кимдир бирөөнүн кулагына өөн угулушу мүмкүн, бирок өнүккөн өлкөлөрдө муну колдонот. Жетиштүү күйүүчү майыбыз болбогондон кийин, балдарды жөө ары-бери чуркаткандан көрө велосипед алып берем. Ат сатып алалы деп атабыз.
Кыш келгенге чейин бизде 2,5 ай убакыт бар. Ошого чейин жок дегенде жашоо-шарттарын дурустап, тамак ичкен жайларын, мончолорун оңдоп берели деп атабыз. 2,5 айдан кийин келсеңиз, мүмкүн мен мобул иштерди жасадык, мобуларды аткардык деп айтып береттирмин.
Жашоо-шарты начар болсо алардан бир нерсени талап кылуу, патриоттук сезимин ойготуу оңой эмес. Аскерге көбүнчө айылдык балдар, колунда жок бүлөөнүн балдары келет. Айрым учурда "үйдө кыйын болуп калды, жок дегенде бир жыл армияга барып кел", - деп жөнөткөн үй-бүлөлөр да бар. Ошондуктан биз аларга армиядан маданиятты, тарбияны да үйрөтүшүбүз керек.
Курманакун Матенов: Жер-жерлерди кыдырып, ар бир проблеманы өз көзүм менен көрүп, андан кийин чечим кабыл алайын деген максатта бардым. Өзүңүздөргө белгилүү, 2013-жылы чек арада бир топ ар кандай окуялар, жаңжалдар болду. Ал жерлерге да бардык.
Биздин чек араларда жаңжал чыгып кете турган жагдайлар бар. Алардын баарын изилдеш керек. Ошолордун алдын алууга кандай иш-чараларды көрүш керек деген максатта кыдырдым.
Проблемалар бар. Ачыгын айтканда, биздин мамлекеттин чек арасын 1991-жылдан баштап 2000-жылга чейин эч ким кайтарган эмес. Мен кыргыз-кытай чек арасынан башка Өзбекстан, Тажикстан жана Казакстан менен чек арабызды айтып жатам. Себеби, биринчиден мамлекеттик атайын орган болгон эмес. Кыргызстандын чек арасынын тагдыры жергиликтүү бийлик жетекчилеринин колунда болгон. Алар өз билишинче бул маселени чечкен.
Делимитация, демаркация бүтмөйүнчө, чек арадагы терс окуялар кайталана берет. Ага эч ким кепил боло албайт. Маселени чечүү бир эле тараптын колунда эмес. Эки өлкө чечиши керек. Сүйлөшүү процесси бир топ убакыт талап кылып жатат.
Азыркы проблемаларынды көпчүлүгүнүн негизги себеби ошондон бери башталып келатат. Анткени жерлерди ижарага алган, өздөштүрүп алган, биздин жарандардын үйлөрүн, жерлерин сатып алышкан учурлар бар. Анткени коңшулар жыш жайгашкан да, жерлери аз.
Маселелер көп. Бирок аларды чечүү үчүн тиешелүү эл аралык келишимдер бар. 1991-жылы союз ыдыраганда Алматыда 21-декабрда Алматы декларациясы кабыл алынган. Ага Балтика өлкөлөрүнөн башка бардык мамлекеттердин президенттери кол койгон. Анда бири-биринин территориясынын бүтүндүгүн тааныйт деген норма жазылган. Андан тышкары биздин Баш мыйзамда Кыргыз Республикасынын азыркы чек арасы бүтүн жана кол тийгис деп жазылган. Ошондуктан чек араны кайтарууга жетиштүү нормативдик-укуктук келишимдер бар. Бирок ошол 91-жылкы линия менен кеткен административдик чек ара болгон да, ошону кайтаруу оорураак болот. Себеби биздин коңшулар жайгашып калган, өздөштүрүп алган жерлер бар. Бул маселени бир эле Чек ара кызматы чече албайт. Коңшу өлкөлөр менен биргеликте чечүү керек.
Мен түштүктү жергиликтүү бийлик жетекчилери менен бирге кыдырдым. Эл менен жолуктук. Өзүңүздөр билесиздер, союз маалында чек араны чек арачылар менен бирге эл кайтарат деп айтылчу. Жергиликтүү бийлик өкүлдөрү менен ар бир маселени тактайлы, тыгыз иштейли деп сүйлөштүк. Чек арадагы коопсуздукту камсыздоого силер да салым кошкула деп айттык.
Андан сырткары 20-августтарда борбордук аппараттын офицерлери, өкмөттүн делимитация, демаркация боюнча өкүлдөрү болуп чогуу ар бир районго барып, ошол райондун жетекчилери менен бир күндүк укуктук иш жүргүзөлү деп чечтик. Бул боюнча мен губернаторлорго да айттым. Азыр керектүү материалдарды даярдап жатабыз. Ошол эле декларациядан баштап, Конституцияда, башка мыйзамдарда кандай нормалар бар, алардын кандай укук-милдеттери бар, ошолорду топтоп, ар бир айыл өкмөткө, ар бир айыл башчыга беребиз.
Кээде биздин жергиликтүү бийлик жетекчилери “мындай кайтарыш керек, тигиндей кайтарыш керек”, деп чек ара саясатына көп киришип кетет. Бул Чек ара кызматынын гана милдети болуп саналат. Бул боюнча да биз пикир алмаштык, менимче биз бири-бирибизди түшүнүштүк. Бизге алар жардам бермей болушту.
Профессионалдык деңгээлибизди көтөрүп, тартипти чыңдашыбыз керек. Андан сырткары коррупция маселеси бар. Мен муну жок деп айта албайм, муну мойнубузга алышыбыз керек. Жок десек деле эл ишенбейт.
Өзүбүздүн бир топ көйгөйлөрүбүз бар. Материалдык-техникалык базабыз бир аз начарыраак. Андан сырткары чек арачылардын жашоо-шарттары айтпаса да белгилүү. Аларды кантип чечем, кандай жардам бере алам, кайсы маселени өкмөт алдына коём деп жеринен көрүп келдим.
Кечээ мен премьер-министр менен жолуктум. Ал кишиге бир топ маселелерди айттым, ал кишиден мен колдоо алдым. Өкмөт башчы каржы министрин чакырып, биргеликте бир топ маселени чечкенге мүмкүнчүлүк пайда болду. Биздин материалдык-техникалык абалыбыз жакшы чечилсе, ошончолук биздин опреативдик-тактикалык мүмкүнчүлүгүбүз көбөйөт.
Биздин өзүбүздүн да ички потенциалдарыбыз бар. Анализдеп көрсөм, башкаруу аппараты бир аз чоң экен. Аппаратты оптималдаштырып, бир аз азайтып, бири-бирин кайталаган структураларды балким кошуп, бошогон орундарды чек арага жөнөтөлү деген максат коюп жатабыз.
Профессионалдык деңгээлибизди көтөрүп, тартипти чыңдашыбыз керек. Андан сырткары коррупция маселеси бар. Мен муну жок деп айта албайм, муну мойнубузга алышыбыз керек. Жок десек деле эл ишенбейт. Бул боюнча да иш-чараларды жүргүзөбүз. Таза адамдарды алып келебиз. Таза адамдарды билесиз да, эч качан көкүрөктөрүн каккылабайт, билинбей эле иштей берет. Жетекчиликтин милдети – ошол жигиттерди таап, баа берип көтөрүү. Албетте бул 1-2 айлык жумуш эмес. Бул такай жүргүзө турган иштер.
“Азаттык”: Кыргыз-өзбек чек арасындагы соңку окуянын жагдайларын айтып бересизби. Эки мамлекет жаңжалды өз алдынча иликтейт деп айтылды эле.
Курманакун Матенов: Азыр Өзбекстан, Тажикстан менен делимитация жана демаркация процессибиз бир аз оор жүрүп жатат. Себептерин айтып кетпедимби. Азыр эч ким бири-бирине позицияларын бергиси жок. Ушунун негизинде жылышы созулуп жатат. Делимитация, демаркация бүтмөйүнчө, чек арадагы терс окуялар кайталана берет. Ага эч ким кепил боло албайт. Маселени чечүү бир эле тараптын колунда эмес. Эки өлкө чечиши керек. Сүйлөшүү процесси бир топ убакыт талап кылып жатат.
“Азаттык”: Айрыкча соңку чек ара жаңжалдарынан улам, айрым эксперттер, байкоочулар, ошол эле жергиликтүү тургундар мындай жаңжалдар мамлекеттер аралык кагылышууга алып келиши ыктымал деп айтышат. Ушул сөздөрдүн негизи барбы? Кырдаалды туруктуу кармап туруу үчүн кандай чаралар көрүлөт?
Курманакун Матенов: Эксперттик коомчулук кээде кырдалды көбүртүп-жабыртып, кызыл-тазыл түстөргө боёп жиберет. Чындыгында андай эмес. Биздин коңшулар деле конфронтацияга барып, ушундан бир чыр чыгарып, биздин мамлекет менен уруш чыгарабыз деген ниети жок деп ойлойм. Себеби, мына соңку кыргыз-өзбек чек арасындагы окуядан кийин мен Өзбекстандагы кесиптешим менен жолуктум. Конструктивдүү түрдө, биздин чек арабыз ынтымактын чек арасы болсун деген позицияларыбызды айттык. Мындай окуялар кайталанбашы үчүн кандай чараларды көрүшүбүз керек деп сүйлөштүк.
Бул жерде албетте ар кандай маалымат кетип жатат. Алар өздөрүнүн версиясын, биз өзүбүздүкүн айттык. Бул маселе боюнча позициябыз келишкен жок. Мен ошол эки жигит менен өзүм сүйлөштүм. Мага болгонун болгондой айтып беришти. Биз кандай маалымат берген болсок, эки жоокерибиз ошондой маалымат берди.
Алардын иш-аракеттеринде мыйзамсыз жагдайлар болду деп мен айта албайм. Себеби жаңжал чыгарган биздин коңшулардын чек арачылары болду. Биздин балдарга кол көтөрүп, куралын тартып алганга аракет кылышкан. Андан сырткары алар биринчи болуп ок чыгарган. Муну болтурбай коюуга деле болмок. Бирок биздин чек арачылар өз өмүрүн сактоо максатында ушундай кадамга барышты.
Бизди ошол Коргондун эле четинен кармап калды, чагымда бизди бутага алып турушкан. Жанымда эч кандай жашыруун документ жок болчу. Ойлоп көрбөйсүңөрбү, мен тоого жашыруун документтер менен бармак белем. Экинчиден, эгер мен жашыруун документти жоготуп, дагы башка алешемдик кетирсем, мени эки жолу Чек ара кызматына төрага кылып алып келмек беле? Мамлекет башчылары маалыматты билишет да.
Алардын аракетин мыйзамсыз деп айта албайм. Анткени биздин чек ара кызматы тууралуу мыйзамда кандай учурда курал колдоно турганы тууралуу жоболор бар. Алардын аракети ошол мыйзамга туура келет. Болбосо куралын тартып алганы аз келгенсип, өздөрүн сүйрөп кетет болчу. Биздин жигиттер туура эле иш-аракеттерге барды. Эми буга акыркы чекитти аскер прокуратурасы коёт. Бирок биздин алдын ала кызматтык иликтөөбүз боюнча, баары туура болгон.
“Азаттык”: Өзбекстандын беш чек арачысына Кыргызстандын бир чек арачысы туура келет деп айтылат. Ушундай шартта ак ниет коңшулук мамиле курууга мүмкүнбү?
Курманакун Матенов: Бул жагдай санга карабайт. Бул эки өлкө ортосундагы мамиледен, эки өлкөнүн бири-бирине жасаган саясатынан көз каранды болот. Балким алардын мүмкүнчүлүктөрү көбүрөөк, биздики азыраактыр, бирок биздин да экономикалык-каржы абалыбыз оңолоттур. Ошондуктан бул жагдай эки мамлекеттин ортосундагы тирешүүгө алып келет деп ойлобойм.
“Азаттык”: Айрым чек ара аймактарында кээ бир жергиликтүү тургундар өз үйлөрүн чек арачыларга бошотуп берген, керек болсо барып кошо кайтарышкан учурлар бар. Алардын мындай иш-аракетин, ниетин колдоо, сыйлоо пландары барбы?
Курманакун Матенов: Биз аларды албетте колдойбуз. Биздин кызматтын көп тозоттору союз мезгилинде курулган бала бакчанын, орто кесиптик окуу жайлардын имараттарда жайгашкан. Бизге имарат аз эле курулду да. Кээ бир ошол объекттер үлүшкө берилип калган. Кээ бир жерлерде имаратты кайра бергиле деп талап кылып жатат. Мисалы акыркы жолу ошондой учур Аксыда болду. Ошол жерден бизден жергиликтүү эл ижара акы төлөгүлө деп талап кылышты. Мен биз ижара акы төлөбөйбүз, бул жерде Кытайдын, же АКШнын чек арачылары отурган жок, өзүбүздүн эле балдарыбыз бар деп айттым. Силер жашаган жерди, элибизди жерибизди кайтарып атышат деп айттым. Ошондо бир аксакал чыгып, калыс сөзүн айтып, беркилерди уяткарды. Ошол кишиге ыраазы болдум. Ушундай фактылар да бар.
“Азаттык”: Сиз дайындаларыңыз менен эле интернетке, айрым гезиттерге ар кандай макалалар жарыяланып кетти. Ушуну өзүңүздүн оозуңуздан уксак: 99-жылы Баткен окуясында кандай жашыруун документтер менен колго түшүп калдыңыз эле?
Курманакун Матенов: Мунун баары жалган. 99-жылы 5-августта биз Зардалыга тик учак менен барганбыз. Ал жерде Баткендин акими, ал кезде улуттук коопсуздук министрлиги деп койчу, ошонун райондук бөлүм башчысы, мен жана Коргоо министрлигинин дагы бир офицери болуп эл менен сүйлөшүп, жолугуу үчүн барганбыз. Зардалынын жанында Коргон деген айыл бар экен, ошол жакка барып калсак, өзүбүздүн жерибизде бизди барымтага алышкан.
Биздин маалымат боюнча, алар 15-20 чакырым алыс тоодо болчу. Бизди ошол Коргондун эле четинен кармап калды, чагымда бизди бутага алып турушкан. Жанымда эч кандай жашыруун документ жок болчу. Ойлоп көрбөйсүңөрбү, мен тоого жашыруун документтер менен бармак белем. Экинчиден, эгер мен жашыруун документти жоготуп, дагы башка алешемдик кетирсем, мени эки жолу Чек ара кызматына төрага кылып алып келмек беле? Мамлекет башчылары маалыматты билишет да.
Адамды каралоо үчүн эмнелер гана жасалбайт экен. Мени көрө албаган душмандар бар. Мен тууралуу андан да жаман нерселер айтылып жатат. Эгер ушундай сөздөргө ишенсек, Кыргызстанга таза жетекчи деле калбай калат. Мен келгенде эле башкы талабым коррупциядан тазалоо, өз милдетибизди так аткаруу болду. Арабызда коррупционерлер, паракорлор бар. Чагымда ошолор коркуп жасап жаткан иштер деп ойлойм. Биз аларды четинен кетиребиз, тазалайбыз.
“Азаттык”: Өзүңүз тууралуу айтып бересизби. Кайдан билим алгансыз, кайсы жерлерде иштегенсиз?
Курманакун Матенов: Мен 1987-жылы Ташкенде Жогорку жалпы аскердик командачылык боюнча окуу жайды бүткөм. Андан кийин Орусияда 92-жылга чейин кызмат өтөгөм. Союз ыдырагандан кийин баары өз мекенине кете баштаганда мен да Кыргызстанга келгем. Ошондо жаңы түзүлгөн Улуттук гвардияга чакырышкан. Ротанын биринчи командири мен болгом. Орусияда да үч жыл рота командири болгом.
1997-жылы Москвада Фрунзе академиясын артыкчылык менен бүтүп келдим. Андан кийин Коргоо министрлигинин Ош бригадасында штабдын башчысы, Оперативдүү башкы башкармалыктын жетекчи орун басары, Аскердик чалгындоо башкы башкармалыктын башчысы, Кой-Ташта үч жыл командир болдум.
2003-жылы Чек ара кызматы өзүнчө структура болуп түзүлгөндө күжүрмөн даярдык жана тарбия иштери боюнча башкармалыктын жетекчиси болуп бер деп суранышты. Мен ал жерде 6,5 жыл иштегем. 2010-жылы Стамбулда Башкы штаб академиясын бүттүм. Калганын билесиздер да.
“Азаттык”: 2010-жылы кызматка келип кайра эмнеге кетип калдыңыз эле?
Курманакун Матенов: Мен дайындалганда Чек ара кызматы өзүнчө структура болгон. Үч айдан кийин эле аны жоюп, УКМКнын курамына киргизишкен. Биринчиден, мен ага каршымын. Экинчиден мага сунуш кылса да барбайт болчумун. Себеби Чек ара кызматы ирдениш үчүн өзүнчө структура болушу керек. Бириктирип, кайра чыгарып Чек ара кызматына беш жолу эксперимент жасашты. Ошондо УКМКга кошуп жатканда менден деле сурашкан жок, эртең менен эле Чек ара кызматы өз алдынча структура болбой калды деп айтышты. Мына эми турмуш көрсөтүп, кызматты кайра өз алдынча коюшту.
Алдыда пландар көп. Аны аткарууга убакыт керек. Ойлонуп, идеаларды балдарга айтып, орун басарлар менен кеңешип жатам. Мисалы сапаттуу тоо велосипеддерин алалы деп жатабыз. Жөө жүргөндөн көрө, түз жерде велосипед берип койсо жакшы эмеспи. Балким бул саамалык кимдир бирөөнүн кулагына өөн угулушу мүмкүн, бирок өнүккөн өлкөлөрдө муну колдонот. Жетиштүү күйүүчү майыбыз болбогондон кийин, балдарды жөө ары-бери чуркаткандан көрө велосипед алып берем. Ат сатып алалы деп атабыз.
Кыш келгенге чейин бизде 2,5 ай убакыт бар. Ошого чейин жок дегенде жашоо-шарттарын дурустап, тамак ичкен жайларын, мончолорун оңдоп берели деп атабыз. 2,5 айдан кийин келсеңиз, мүмкүн мен мобул иштерди жасадык, мобуларды аткардык деп айтып береттирмин.
Жашоо-шарты начар болсо алардан бир нерсени талап кылуу, патриоттук сезимин ойготуу оңой эмес. Аскерге көбүнчө айылдык балдар, колунда жок бүлөөнүн балдары келет. Айрым учурда "үйдө кыйын болуп калды, жок дегенде бир жыл армияга барып кел", - деп жөнөткөн үй-бүлөлөр да бар. Ошондуктан биз аларга армиядан маданиятты, тарбияны да үйрөтүшүбүз керек.