№1 абактагы жаңжал парламенттин деңгээлине чейин көтөрүлүп, тиешелүү расмий тараптар абак жайлардагы кырдаалдын курчуш себептери жана аны жөнгө салуунун жолдорун издеп жатат. Чынында эле мындай кырдаалдын жаралышына эмне түрткү болду жана андан кантип чыгуу керек? "Азаттык" коомдук жана саясий ишмер, 3 ирет абийир туткуну макамы берилген Топчубек Тургуналиевге кайрылды.
Топчубек Тургуналиев: Биринчиден, Кыргызстанда көп нерсе али туура жолго түшө элек, чыныгы демократиялык мамлекетти биз кура элекпиз.
Түрмө мекемелериндеги шарттар орто кылымдагы шарттардан көп деле айырмаланбайт, бири да эл аралык эрежелерге туура келбейт. Адамдын ар-намысын, касиетин сактоо үчүн шарт жок, адамдардын дегеле укугу жоктой мамиле үстөмдүк кылат. Түрмөлөрдөгү жылдын аягындагы козголоң, андан мурдагы нечен нааразычылыктар ошонун далили болот.
"Азаттык": Албетте сиз социалдык жагын айтып атасыз. Ошол эле мезгилде "кылмыш дүйнөсүнүн Көлбаев өңдүү төбөлдөрүнүн айтканы менен чыгып жатышат" деген да пикирлер айтылып жатпайбы.
Сиз, көпчүлүк билет, 16 жылга чейин эркиңизден ажыратылып, миң күндөн ашык абакта отурган адамсыз, бул проблеманы ичинен билесиз. Чын эле ошондой кылмыш дүйнөсүнүн төбөлдөрү таасир этчү күчкө ээби, ушундай пикирге ишенсе болобу? Же болбосо жаза аткаруу мекеме башкармасы Байзаков бир топ жетекчилерди кызматтан алды деп атат, ошол жетекчилер уюштуруп атат деген да сөз чыгып атат. Ушул эки аргументтин кайсынысы сизди ынандырат?
Тургуналиев: Мен түрмөлөрдүн 12 түрүн көрдүм, 1384 күн жаттым. Дегеле Кыргызстанда уюшулган кылмыштын эки түрү бар. Бийлик айтып аткан уюшкан кылмыш деген бар, Камчы Көлбаев жана башкалар. Биздин жетекчилердин далайы эң чоң уюшкан кылмыш - мафия менен байланышкан. Мисалы, түрмө мекемелерине баңгизат эки жол менен кирет. Мен аны ичинен билем, тонналаган баңги, бир граммы 50-60ка бөлүнөт, аны «ляп» деп койот, ар бири бирден укол болот. Биринчи жылы ошондой бир уколдун баасы 50 сом эле, азыр эки эсеге көбөйүптүр. Бул миллиондогон, миллиарддаган акча деген сөз.
Түрмөгө эки жол менен кирет. Биринчиси, кылмыш дүйнөсүнүн адамдарынын "общак" аркылуу кирет. Экинчиси, бийликтеги уюшулган кылмыштуулардын жолу бар, ошол аркылуу кирет. Аларды кээде түрмөнүн кожоюнунун бир орун басары ачыктан-ачык дайыма тейлеп турат. Бул эч кимге жашыруун нерсе эмес. Ошондуктан муну ачык айтуу керек.
Мен жакында президент менен жолуктум, ал киши чечкиндүү кадам жасайм деп атат, айрыкча коррупция жаатында. Ылайым эле ошондой болсун. Себеби түрмөлөрдө 100 кишинин 99у майда-чүйдө кылмыш кылгандар отурат.
"Азаттык": Азыр ушул учурда бардык түрмөлөрдө ачкачылык акциясы кайра башталды деген маалымат божомол айтылып атат. Кылмыш төбөлдөрү бир эле учурда СМС аркылуу козголоң чыгарып, же болбосо ачкачылык жарыялап койгонго күчү жетет деп атат. Чын эле ачкачылык социалдык теңсиздиктен улам чыгып атабы, же кимдир бирөөнүн тапшырмасы аткарылып атабы?
Тургуналиев: Экөө тең бар. Түрмөлөрдүн шартынын пайдубалдары ошого түртөт, ал кылдын учунда турат. Экинчиси, мыйзамдуу ууру деп койобуз го, ошол кишинин телефон аркылуу бир эле сөзү менен түрмөнүн бардык мекемелеринде, же басымдуу көпчүлүгүндө заматта тигил, же бул нааразычылык башталат. Андай нерсе бар.
"Азаттык": Аларда кандай кызыкчылык бар?
Тургуналиев: Кызыкчылык абдан көп. Ал жерде жалаң эле саясий, социалдык маани эмес. Түрмө мекемелеринде мамлекеттик бийлик толук орногон эмес, кээде жокко эсе болуп турат. Ал эми мыйзамдуу уурунун бийлиги кээде мамлекеттик бийликтен күчтүү болуп турат. "Общактын" мыйзамдуу уурулардын, бийлик тараптагы кылмыштуу жетекчилердин да материалдык кызыкчылыгы бар.
2000-2001-жж. №3 жаза өтөө бөлүмүндө жаттым. Ал Кыргызстан боюнча эң көп киши отурган түрмө, 3 миңдин айланасында. Совет доорунда салынган укмуш заводдор бар экен, алардагы станоктордун калдыктары турат, ошону иштетип, түрмөнүн башчыларына укмуш нерселерди жасап берип аткандарын көрдүм.
"Азаттык": Бүгүнкү кырдаалдан кантип чыгыш керек?
Тургуналиев: 100 пайыз толугу менен мындай нерседен кутулуу мүмкүн эмес. Биринчиден, сот бийлиги, тергөө тарапта адилеттүүлүк толук жок. Кээде кылмышты аны жасабаган кишилерге жүктөп, "кылмыш жасады" деп отургандарды өз көзүм менен көрдүм. Ал эми жүздөгөн миллион долларды жегендер тайраңдап эле жүрбөйбү. Азыркы аткаруу бийлигинде, Жогорку Кеңеште деле далай кылмыш кылгандар, кээ бирлерине 3-4 жолу катары менен кылмыш иш козголгондор депутат болуп отурат.
Биринчиден, бийликти тазалаш керек, өзгөчө сот бийлигин. Адилеттүү соттоо, тергөө 5-6 мекемеде турат. Экинчиси, түрмөлөрдүн шартын түп-тамырынан өзгөртүш керек. Жаңы түрмөлөрдү куруш керек.
"Азаттык": Бүгүнкү кырдаалдан бийлик кантип чыгат, чегиниш керекпи? Эгер чегинсе, мурдагыдай эле кылмыш төбөлдөрү башкарып атат деген доого калышы мүмкүн, чегинбей койсо кырдаал курчуп кетиши мүмкүн деген пикирлер айтылып атат.
Тургуналиев: Менин оюмча, бийлик тараптагылар менен түрмөдөгү бийлик башчылардын ортосунда түздөн-түз сүйлөшүү жүрүш керек. Кээде аларды шайлоолордо пайдаланганын көрүп, билип эле жүрдүк го. Мисалы, Рысбек Акматбаевди Акаевдин да, Бакиевдин да бийлиги пайдаланбадыбы. Бүгүн жашырсаңыз, "кыңыр иш кырк жылда" дегендей, азыр кырк жылда эмес, төрт сааттын ичинде эле билинип калып атпайбы. Андан көрө ачыктан-ачык сүйлөшүш керек.
