Кыргызстанда мыйзам жарандардын туруктуу жашаган жерин эркин алмаштырып, башка жерге каттоого турууга уруксат берет. Бирок бул жакын арада бир канча кооптуу жагдайларды жаратышы ыктымал.
12-апрелге белгиленген, жергиликтүү кеңештердин депутаттарын шайлоонун алдында Ош, Каракол, Токмок шаарларына аймактардан келип каттоого тургандар кескин көбөйгөн.
Жарандык активисттер, Жогорку Кеңештеги айрым депутаттар муну саясатка байланыштырып, жергиликтүү кеңештердин депутаттарын шайлоого камынган айрым партиялар атайын уюштуруп жатканын айтып чыгышкан.
Ысык-Көлдүн Тоң районунун тургуну, азыр үй-бүлөсү менен Караколдо жашап, иштеп жаткан Гүлмира Сүйүнбаева айылдагы каттоосун шаарга көчүрсө, бир топ социалдык жеңилдиктерге ээ болот. Бери дегенде баласын мектепке жайгаштыруудагы баш оорусу азаят. Бирок Гүлмира жолдошу экөө кыштактагы каттоосун өзгөртпөй турган болушту.
«Караколдо жеке батирибиз жок болгондуктан тез-тез көчүп жашайбыз. Ошондуктан каттоого турбайбыз. Кийинчерээк айылга кетебиз. Убара болуп калбайлы деп айылдагы каттоону өзгөрткөн жокпуз», - дейт ал.
Бирок Гүлмирадан айырмаланып, каттоосун шаарга көчүргөндөр акыркы эки айда көбөйүп кетти. Расмий маалыматка ылайык, 2020-жылдын 1-январынан февралдын ортосуна чейин шайлоо өтө турган шаарларга аймактардан келип каттоого турган жарандар көбөйгөн.
Мисалы, 17-февралда Ош шаарында бир үйгө 1300 киши катталганы маалым болду. Мамлекеттик каттоо кызматынын үйдүн ээси, үйдүн дареги жеке маалымат деп эсептелгендиктен алар кайсы дарекке катталганын билдирген жок.
Мекеменин маалыматына караганда, Караколго 2797, Балыкчыга 489, Майлуу-Сууга 272, Токмокко 6950, Ошко 33 805 жаран аймактардан барып каттоого турду.
Мамкаттоо Ош, Токмок жана Каракол шаарларынын паспорттоштуруу жана жарандарды каттоо бөлүмдөрүнүн жетекчилерин кызматтарынан убактылуу четтетти. Мекеме 18-февралда кабыл алынган мындай чечимди жарандарды каттоо агымынын акыркы кездери көбөйүшү жана ага байланыштуу кызматтык териштирүү жүрүп жаткандыгы менен негиздеди.
Ош шаарында ушул жылдын январь айынан 13-февралга чейин 35 895 (былтыр ноябрь-декабрь айларында 3079 адам), Токмок шаарында 6745 (былтыр ноябрь-декабрь айларында 714 адам) жана Каракол шаарында 3159 киши (былтыр ноябрь-декабрь айларында 345 адам) каттоого турду.
Ал эми шайлоо өтчү Балыкчы менен Майлы-Суу шаарларында мындай көрүнүш байкалган жок.
Ошто убактылуу каттоого тургандардын көбөйүшү жана жогорку окуу жайларынын окутуучулары студенттерден каттоого туруш үчүн паспортторун талап кылганы тууралуу маалыматтарды Ош шаардык милициясы «Добуш сатып алуу» беренеси менен иликтеп жатат.
«Азаттык» бир канча юристтер менен сүйлөшүп, аймактан келип шаарда туугандардын, тааныштардын же бейтааныш кишилердин үйүнө каттоого туруунун кандай кооптуу жактары бар экенине сереп салды.
Оң жагы:
- Көптөн бери тигил же бул аймакка каттоого тура албай жүргөн жарандардын түйшүгүн жеңилдетет.
- Каттоого турган киши айрым социалдык жеңилдиктерге ээ болот. Мисалы, перзентин бала бакчага же мектепке киргизүү оңой чечилет.
- Шаардагы банктардан насыя алчу болсо, каттоо маселеси менен баш оорутпайт.
- Документ иштерин бүтүрүүдө шаар менен айыл арасында каттап, убактысын коротпойт.
Терс жагы:
- Аймактан келгендерди каттоого тургузган адамдын коммуналдык төлөмдөрү кымбаттайт. Мисалы, шаарда таштандыга үйдө канча адам каттоого турса, ошончо киши үчүн төлөнүүгө тийиш. Ысык жана муздак сууга эсептегич орнотулбаган үйлөрдө да ушундай эреже колдонулат.
- Үй ээси каттоого турган адамды өз эрки менен чыгарып коюуга акысы жок. Ал үчүн каттоого турган кишинин макулдугу керек. Мындай талаш сот менен гана чечилип калат.
- Андан тышкары айылдагы каттоосун шаарга көчүрүп келген адам өз кыштагындагы жер үлүшүн пайдалануу, туулган жеринен үй салуу үчүн мамлекеттен жер алуу сыяктуу мүмкүнчүлүктөрүнөн кол жууйт же бир топ бюрократиялык кыйынчылыктарга кабылат.
Жогорку Кеңештин депутаты Кенжебек Бокоев каттоосун көчүрүүдөгү юридикалык тобокелчиликтердин айрымдарын санап өттү:
«Жарандарды ташып, шаарга каттоого тургузуп жаткан кишилердин айлыгы шайлоо бүтөрү менен токтойт. Алар жарандарды кайра каттоодон чыгарып, өз аймагына көчүрүүгө жардам беришпейт. Бирөөнүн үйүнө жүздөгөн адам катталса, анан алардын беш-алтоо кайра каттоодон чыгууга макул болбой коюшу да ыктымал. Себеби, шаарда иштегенге жана башка социалдык жеңилдиктер үчүн каттоо керек. Үйдүн ээси соттун чечими менен гана чыгарууга аргасыз болот. Кай бир кишинин үйүнө каттоого турган адам ошол үйгө барып, жашаганга бөлмө же жер сураганга акылуу. Үй ээси андан баш тартууга укугу жок - себеби, каттоосу бар».
«Азаттык» радиосунун кабарчылары үйүнө башка кишилерди каттоого тургузган шаардыктардын бир канчасы менен байланышты, бирок алар комментарий берүүдөн баш тартышты. Айрымдары алдыда коркунучтар болушу мүмкүн экенин билбей турганын айтышты. Кээ бирлери алдыдагы шайлоолорго карата тааныштарынын суранычы менен макул болгонун билдиришти.
Шайлоо демекчи, шаарга каттоого тургандардын арасында студенттер да арбын. Алардын арасынан Ош мамлекеттик университетинде окуган 20 жаштагы жигит аты-жөнүн айтпоо шарты менен сүйлөп берди:
«Шайлоого байланыштуу каттоону тез арада айылга көчүрүп келүү керек экенин айтышты. Аны аткарбагандар алдыдагы сессияларда кыйынчылыкка кабылышы мүмкүн экенин да эскертишти. Көбү ушундан улам макул болуп, каттоолорун шаарга көчүрүштү».
Борбордук шайлоо комиссиясы (БШК) 12-апрелде өтө турган шайлоого 340 479 шайлоочу катыша аларын билдирип, алардын баштапкы тизмесин 17-февралда жарыялады.
БШКнын маалыматына караганда, шаарларга каттоого тургандар паспортуна каттоосун алмаштырганы тууралуу маалыматы болсо гана добуш берүү укугуна ээ. Мындайча айтканда, шайлоо үчүн каттоосун убактылуу өзгөрткөндөр паспортунда жазылган эски дареги менен добуш бере албайт. Документти алмаштырууга туура келет.
