«Азаттык» бул боюнча уюмдун Кыргызстандагы бөлүмүнүн жетекчиси Айгүл Акматжанованы кепке тартты.
«Азаттык»: - Быйылкы баяндамада Кыргызстандагы экономикалык өнүгүүгө кедергесин тийгизип жаткан факторлор катары экономикалык бюрократия, коррупция, трайбализм белгиленген экен. Буга эмне себеп болуп жатат?
Айгүл Акматжанова: - Анткени бизнести жайына койбой, кийлигишип жатышат. Жакында эле биз «National Integrity System» иликтөөсүнүн алкагында 11 тармакты изилдедик. Анын жыйынтыгында бизнес толугу менен бюрократиядан көз каранды экени маалым болду. Тынбаган текшерүүлөр көп.
Былтыр бизнести ашыкча текшербөө боюнча өкмөттүн токтому чыкса да, ал укук коргоо органдары жүргүзгөн рейддерди тыя албайт экен. Бизнес өкүлдөрү аларды ар дайым текшерип, иштөөгө тоскоолдук жаратып жатышканына арызданып келишет. Ошондой эле салык системасы абдан татаалдашкан.
Экинчиси - бул көмүскө экономика. Эл аралык эсептерге караганда бизде бизнестин 40% көмүскөдө, ал эми расмий эмес маалыматтар боюнча 60-70% компаниялар ачык-айкын иштешпейт. Мына ушул эки фактор биздин бизнес тармакка абдан кедергесин тийгизип жатат.
Ал эми трайбализм - биздин мамлекетте көнүмүшкө айланган көрүнүш. Ал бизнесте гана эмес, бардык тармактарда да бар. Бул да ишке тоскоолдук кылып жатат.
«Азаттык»: - Баяндамада «өлкө бийлиги жемкорлукка каршы күрөшүүгө убада бергени менен көзгө илинерлик жемиши байкала элек» деп жазылыптыр. Кайсы тармактарда паракорлук күчөп жатат?
Айгүл Акматжанова: - Биз изилдеген 11 тармактын бардыгында коррупция бар. Бир гана тармак өз алдынча жемкорлукка батпайт. Бирөөндө болсо, экинчисинде да сөзсүз бар. Эгер бир институт коррупциялашса, анын артынан сөзсүз башка эки тармакка жемкорлук жайылат. Бийлик терең реформа өткөрмөйүнчө эч кандай жыйынтык болбойт.
«Азаттык»: - Сот системасы өз алдынчалык жана легитимдүүлүк жетишпеген, эң коррупциялашкан институттардын бири бойдон калганы да белгиленген экен. Мындай жыйынтыкка эмнеге таянып келдиңер?
Айгүл Акматжанова: - Бир катар иликтөөлөр жүргүзүлдү. Глобалдык коррупциянын барометрине ылайык, биринчи орунда сот системасы, экинчиде укук коргоо органдары турат. Бул эки система башка иликтөөлөрдө да бири-бирине эриш-аркак жүрүшөт.
Сот системасынын жемкорлукка батканы тууралуу жарандык активисттер айтып жатышат. Муну бийликтегилер, депутаттар, керек болсо судьялар өздөрү да мойнуна алышууда.
Биз жүргүзгөн изилдөөдө деле сот системасы өз алдынчалыгы, көз каранды эместиги, улуттук коррупцияга каршы системадагы ролу жагынан да өтө төмөн упайга ээ болду. Бизде сот системасы аткаруу бийлигине да, мыйзам чыгаруу бийлигине да, жада калса президенттин администрациясына да көз каранды.
«Азаттык»: - Жаңы баяндамада көрсөтүлгөн ушул маселелердин фонунда 2020-жылкы Кыргызстандагы парламенттик шайлоо ачык, таза өтөт деп канчалык ишенсе болот?
Айгүл Акматжанова: - Саясий партиялар менен шайлоо жараяны - бул өзүнчө чоң түйшүк. Анткени биздеги саясий партиялар отчёт тапшыруу жана ачыктык жагынан эл аралык стандарттарга шайкеш иш жүргүзбөйт. Бир шайлоодон кийинкисине чейин партиялар эч качан эч кимге отчёт беришпейт. Маселен, Латвияны алсак, партиянын эсебине кандайдыр бир акча келип түшсө 15 күндүн ичинде алар баарын ачык жарыялашат. Бизде эч бир партия кайдан акча түшкөнүн, ал кайда коротулганын айтпайт. Болгону шайлоо маалында гана Борбордук шайлоо комиссиясына отчёт тапшырышат. Партиялардын өздөрү ушундай болгондон кийин шайлоонун таза өтүшү тууралуу айтуу кыйын.
Жогоруда айтып өткөндөй, бир тармак коррупциялашкан соң экинчиси да сөзсүз ага малынат. Шайлоодо деле ошондой. Мамлекеттик мекемелердин баары коррупциялашкан соң добуш берүүнүн таза өтүшү суроо жаратат. 2015-жылы ЕККУнун байкоочулары добуш сатып алуу болгонун айтышкан. Андан бери көп деле нерсе өзгөрбөгөндөй.
