“Алтын Ордо” уюмунун маалыматында талапкердин партиялык тизмедеги ордуна жараша акчанын өлчөмү 100 миңден 500 миң АКШ долларына чейин деп көрсөтүлгөн. Бирок көпчүлүк партия өкүлдөрү тизмедеги орун үчүн акча сураган көрүнүш артта калганын белгилешип, бул ирет талапкердин добуш алуу мүмкүнчүлүгүн аныктоого өзгөчө маани берилгенин белгилешүүдө.
Акча аралаган шайлоонун арааны
Парламенттик шайлоого төрт айдан ашуун убакыт бар экенине карабастан, бир катар саясий партиялар катарларын толуктап, партиялык тизмелерин түзүүгө киришти. “Алтын Ордо” коомдук уюму айрым партиялардагы талапкерлерди тандоо жараянына байкоо жүргүзгөн. Айрыкча капчыктуу ишкерлер арасында чоң акча сунуштап, ири партиялардын тизмесине кирүү өнөкөтү байкалган.
“Алтын Ордо” коомдук уюмунун төрагасы Келдибек Жээнбеков учурда талапкердин жетиштүү добуш алып келүү кепилдиги саясий салмак менен эмес, “чөнтөктүн” өлчөмү менен аныкталып жатканына токтолду:
- Азыр аты аталып жаткан партиялардын бардыгында эле тизмеге кандай инсандар кирип жатканы белгилүү болуп калды. Мында эң эле башкы талап – талапкердин капчыгынын калыңдыгы. Бир дагы партия талапкердин элге кылган эмгегине, тазалыгына, көз карашынын жаңычылдыгына жана саясий тажрыйбасына көңүл бурган жок. Партиялардын алдыңкы тизмесине умтулгандардын бардыгы эле акчасы көп адамдар. Алар мына ошол акчаны каяктан жана кантип тапканы менен эч кимдин иши жок. Биздин тымызын сурамжылоо боюнча алдыңкы жыйырмалыкка же кээ бир күчтүү партиялардын отуздугуна кирүү үчүн 100 миңден 500 миң долларга чейин акча беришкен.
Учурда шайлоого аттанган партиялар талапкерлердин тизмесин толук түзүп, беките элек. Ошондуктан андагы катар орундар талапкерлердин саясий жана каржылык капиталына жараша өзгөрүп турушу мүмкүн. Жүргүзүлгөн мониторингде партия тизмесинин алдыңкы катарына кирүү үчүн капчыктуулар сунуштаган акчанын өлчөмү роль ойногон конъюктура байкалган.
Ошол эле кезде КСДП фракциясынан депутат Мамытбай Салымбеков тизме саясий кеңеш менен партия лидери кандай айтса, ошондой түзүлө турганын белгиледи:
- Партиянын саясий кеңеши чечет. Саясий кеңеште анан партиянын лидери чечет. Партиянын катардагы мүчөлөрүнүн бардыгы чечпейт. Анан эми партиялык тизме түзүлүп, бүтүп курултайдын кароосуна коюлганда гана мына ошол мүчөлөр кайсы бир талапкерлер боюнча өз ойлорун айтып чыгышы ыктымал. Анан эми партиялар добуш алуу үчүн кээ бирлери акчалуу адамдарды киргизет, айрымдары бедел—баркы жогору инсандарды тартышат. Муну эми ар бир партия өзү чечет да.
Өтүмдүү талапкердин "өзгөчөлүгү"
Мыйзам боюнча партиялык тизме гендердик айырмачылыкты, жаш өзгөчөлүктү жана этникалык ар-түрдүүлүктү ичине камтууга тийиш. Тизмедеги бир жыныстагы талапкерлердин катышы 70 пайыздан ашпасын деген талап бар. Ошондо буга чейинки тажрыйба көргөзгөндөй ар бир төртүнчү позицияда аял-талапкер болот. Ошондо партиялар үчүн “өтүмдүү талапкер” - жашы 35ке чейинки аялзаты болсо, анда ал бир эле учурда тизмедеги эки квотаны толтурат. Эгерде ал башка улуттан болсо, анда этникалык квотанын дагы ордун басат. Жыйынтыгында тизмедеги калган орундар үнөмдөлөт. Анан дагы талапкердин капчыгы менен саясий салмагы айкалышып турууга тийиш.
“Бир бол” саясий партиясынын аткаруу комитетинин төрагасы Досалы Эсеналиев талапкердин саясий капиталы же каржылык мүмкүнчүлүгү жогору болуш керек деген жүйөнү четке какпайт:
- Эң башкы эле шарт – мына ошол белгилүү бир өрөөндө же аймакта өзүнүн колдоочулары болгон талапкерлерди тарталы деп жатабыз. Анан эми каржы маселесине келсек, чынында бул шайлоо эң көп акча талап кылына турган шайлоо болот. Себеби шайлоо күрөөсү көтөрүлдү. Үгүт өнөктүгү мурдагыга караганда кымбатка түшөт. Бул жерде биз негизги каржылоону ишкердик менен алектенген партия мүчөлөрүнө артабыз. Анан мурдагыдай кылып, “мынчанчы орун мынча турат” деген принциптен кетели деп чечтик. Себеби биз аны менен жеңишти камсыздай албайбыз. Ошондуктан партиялаштар арасындагы тилектештик принциби менен жеңишти камсыздоого барабыз.
Добуш алууга жасалган “добулбас”
“Ата Мекен” социалисттик партиясы да шайлоонун чыгымдарын жабуу үчүн капчыктуулардын таасиринен баш тарта албайт. Анткени добуш алуудагы партиянын саясаты коомдук аң-сезимден көз каранды дешет. Ошондуктан кайсы гана партия болбосун капчыктуу талапкерди катарына алып калууга жан үрөп жаткан кез. “Ата Мекен” фракциясынан депутат Ташполот Балтабаев саясаттагы каржы факторун мындайча мүнөздөдү:
- Эгерде кырдаал өзгөрүп, шайлоочулар “мен талапкердин чөнтөгүнө эмес, анын саясий ишмердигине, принципиалдуулугуна жана мамлекеттик кызыкчылыкты коргогонуна карата добуш” берем десе, анда чынында эле акчанын мааниси жоголот. Бирок азыр кырдаал ага жете элек. Ошондуктан партиялар “тондорун тескери кийип алып” шайлоого барып, акчалай же башка бир материалдык нерсе менен адамдардын колдоосун сурап жүрүшөт. Анан мына ушундай абалда канткенде башка адамдар парламентке келиши мүмкүн? Анан эми тизме түзүүдө бизде жылыш болушу мүмкүн. Бирок биздин партия башкалардан айырмаланып, башкача болуп кетет дегенден алысмын. Анткени мына ушул коомдо жашап туруп, андан сыртка чыга албайсың.
Ошол эле кезде көпчүлүк шайлоого аттанган партиялар депутаттык мандатты жетиштүү добуш алган талапкерге ыйгаруу тартибин караган жобону бекиткен. Ага ылайык, талапкер тизмеде канчанчы болуп турбасын, партияга жетиштүү добуш албаса, депутат болуп келе албайт. Ал эми талапкер добушту акчанын күчү менен алабы же саясий салмагы аркылуубу, ал экинчи маселе.
Анткен менен “Өнүгүү-Прогресс” саясий партиясынын маалымат кызматынын жетекчиси Сюита Соурбаева тизмедеги талапкердин репутациясы да маанилүү экенин айтты:
- Эң башкысы тизмедеги талапкерлер партиянын атын булгабагыдай болуп, таза адамдар кириши керек деген принцип бар. Анан элеткораты бар, шайлоочулардын арасында кадыр-баркы бар, өз ишинин жыйынтыгын далилдей алган талапкерлерге басым жасалып жатат. Анан акчасы эле болсо, талапкер болот деген туура эмес. Биринчи кезекте ал талапкер канча добуш ала алат? Ал тизмеде биринчи турабы же жүзүнчү турабы, канча добуш алып келсе, ошого жараша добуш алат.
Ошондо депутаттыкка талапкердин идеалдуу образы - саясий салмак, таасын таасир, кайрымдуу капчык жана кынтыксыз бедел-барк катары жыйынтыкталат. Бирок турмушта мындай идеалдуулук сейрек кездешүүчү көрүнүш экени белгилүү.
