Талкууга катышкандар:
Парламенттин мурдагы төрагасы Мукар Чолпонбаев
Жогорку Кеңештин этика жана регламент боюнча комитетинин төрагасы Курмантай Абдиев
“Азаттык”: Курмантай мырза, бул парламенттин иштегенине аз эле болду. Бирок ошого карабастан коомдо депутаттардын жүрүм-туруму боюнча ар кандай ача пикирлер жаралып, кызуу талкуулар жүрүп жатат. Сиздердин комитетте ушуга чейин айрым депутаттарга кандайдыр бир эскертүүлөр болдубу?
Курмантай Абдиев: Массалык маалымат каражаттарында депутаттарыбыздын үстүнөн бир топ сөздөр болуп атат, бул – факт. Биздин комитетке да кайрылуулар болду. Азыркы убакта комитеттин кароосунда 2-3 кайрылуу бар, анын үстүнөн иш жүргүзүп атабыз.
Адам деген баскан-турганы менен, кийими менен, сүйлөгөн сөзү менен өзүн ким экенин, маданиятын көрсөтөт, ошондой тарбия берет.
Бул жерде бир нерсеге токтолгум келет, депутаттар мамлекетибиздин жарандары, депутаттык күбөлүк чөнтөгүнө түшүп, көкүрөгүнө төш белги илингенден кийин депутат деген атка ээ болуп, ошол эле күнү башкача жүрүм-турумда болуп калат деген ойдон мен оолакмын. Депутаттар тарабынан кетирилген катачылыктар, жалпы эле жарандар тарабынан кеткен катачылыктар орун алат деп ойлойм. Бирок депутаттардын ишине байланыштуу өздөрүнө таандык жүрүм-турум болуш керек.
“Азаттык”: Мукар мырза, сиз мурдагы төрага катары азыркы парламентте иштеп жаткан адамдардын деңгээлин кандайча баалайсыз?
Мукар Чолпонбаев: Ар бир улутту, элди ошолордун башкаруучулары, алардын өкүлдөрү аркылуу кандай экенине бардык адамдар баа берет. Курмантай Абдиевич “бүгүнкү биздин депутаттар кечээ эле элдин арасынан чыгып келе калды эле, бүгүн аларда эмне өзгөчөлүк болуп калды” деп айтып кетти. Курмантай, бул менин көз карашымда өтө чоң кемчилик. Эгер депутат болууга, элдин жүзү болууга, элдин маанайын көрсөтүүгө өзүн жарактуумун деп даярданып алып келбесе, анан көчөдөн келе калып парламентке отура калып, “эми мени тарбиялагыла, өстүргүлө” десе, Кыргызстан канчанга чейин өсөт? Эгерде андай даярдыгы жок болсо, анда бул кызматка келбей эле койбойбу, элдин баарын уят кылбай эле койбойбу.
Экинчиден, парламентаризм дегендин жаратылышы ушундай болот экен, имараттын ичинде ар кандай ой пикирлер айтылыш керек, өйдөсү да, ылдыйы да, чоң чыр-чатактардын бардыгы имараттын ичинде чечилип кетсе, анда чыр көчөгө чыкпайт, эч жерде кан төгүлбөйт, карама-каршылык, массалык укук бузуулар болбойт. Ошондуктан парламенттин ичинде болуп аткан кармаштарга эки тараптуу мамиле кылыш керек.
Эгерде парламенттин ичинде депутаттар чындыгында эле маданияттуу түрдө өздөрүнүн көз караштарын ачык, орой формага алып келбей айта турган болсо, мындай нерсени өтө баалап, сый менен кабыл алышыбыз керек. Ушундайлар буга чейин болуп эле келген. Эгерде парламенттин имаратына кирип алып, мамлекеттин, элдин жүзү боло турган жерге келгенде өзүн көчөдөгүдөй алып жүрө турган болсо бул моралдык бир дагы этикага сыйбай турган нерсе.
Сурак менен суроо узатуунун айырмасы
“Азаттык”: Сиз айтып жатпайсызбы, чындап эле парламенттин табияты ушул, ал жакта талкуулар болуш керек, кызыл чеке болуп талашыш керек. Бирок сиз азыр орой мамилени көрүп жатасызбы?
Мукар Чолпонбаев: Орой мамилелер болуп атканын көрүп жатам, толук кандуу иштей албай атат. Парламенттин азыр иштей турган өтө көп жумуштары бар. Анткени жаңы Конституцияны кабыл алдык деп атат, жаңы Конституция менен мурдагынын айырмасы бар, мыйзамдар бири-бирине туура келбейт. Өзгөчө бюджетти, мына февраль айы болду, эмдигиче толуктап бүтүшө элек.
Депутаттар мыйзам чыгаргандын ордуна комитеттерде отуруп алып, тиги жакты, бул жакты угуп, анан коомдук уюмдар менен кайым айтышып, каршылашып отургандарынын бардыгы тең карап отурган шайлоочуларга тарбиялык жакшы маанай берүүнүн ордуна, кайра “силер деле бизге теңелсеңер ушинтип кармаша берсеңер болот” дегендей нерсе болуп атат.
“Азаттык”: Бул жерде Мукар мырза бир нерсени айтып кетти, жаңы эле эки министр кызматынан чегинди. Ал жакта расмий түрдө айтылбаса да “биз комитетте айрым депутаттар менен иштеше албай койдук” деп айтылып кетти, Каржы министри да. Бул министрлерди эмне себептен кагып-силкүү болуп атат, сиздин оюңузча?
Курмантай Абдиев: Мен бул суроого жооп берерден мурда, Мукар Шалтаковичке реплика катары кайрылгым келет. Азыркы депутаттар көчөдөн келди деп айткан ойдон оолакмын, эл арасынан келди. Эл арасында айрым айтылып жүргөн сөздөр, азыр депутаттык залда отуруп айтууга туура эмес деп кабыл алынган учурларды кездештирип атабыз. Буга бир аз убакыт керек деп ойлойм.
Элдин ысык-суугун билген, туйган, сезген, ошолорду коргоп бере турган, алардын кызыкчылыгы үчүн күйө турган депутаттар келди деп айта алам. Бир аз убакыт керек. Алардын сөзүн иреттеп сүйлөбөгөн учурлар бир аз болуп атканын мен мойнума алам.
Кийинки сурооңузга жооп берсем, эки министр кандай себеп менен кеткенин мен ачык айта албайм. Интернет булагына кайрылсам, каржы министри азыркы абалдан өкмөттүн талабын так аткарып чыгып кетүүгө мүмкүнчүлүк табалбай, ошондон улам кеткен болуш керек деген ойлорду окудум.
“Азаттык”: Конкреттүү мисалдарга кайрылсак, “бөрү баласы ит болбойт” деген сөз аябай кызуу талкууну жаратты. Сиз ушуга комитеттин жетекчиси катары кандай пикирдесиз?
Курмантай Абдиев: Бул эл арасында кеңири таралып, айтылып жүргөн сөз. Биздин арабызда да бул боюнча кызуу талкуу болду, фракцияда да сөз болуптур, комитетте биз өзүбүз да талкууладык. Ал кызыбыз менин орун басарым. Ал жерде оркойгон катачылыкты көргөн жокпуз. Бирок бул макал тууралуу эки ача ой пикирлер бар. Аны менен бирөөнүн аброюна шек келди деп айталбайм. Бирок бул маселеге чекит коюла элек азырынча, жыйынтыгы менен эскертүү берилиши мүмкүн. Көпчүлүктүн алдында кечирим суроо деген жазабыз бар. Эгер ага макул болбосо, төрага расмий түрдө жарыя кылат, парламенттин алдында жалпыга “мындай катачылык кеткен, ушунун катасы бар” деп угузат.
“Азаттык”: Ушул сөздөр айтылыш керек беле, эгер сиз спикер болсоңуз кандай чара көрмөксүз?
Мукар Чолпонбаев: Өзбек улутуна карата айткан туура болбойт. Баарыбыз Кыргызстанда жашап аткандан кийин, Кыргызстандын жалпы эли болгондон кийин, өзгөчө кыргыз улуту менен өзбек улуту менин көз карашымда көбүнесе Убактылуу өкмөттүн күнөөсүнүн негизинде ушунчалык абалга жеткирилгенден кийин, курчуткан сөздөрдү айтыштын өзү туура эмес.
Бул жөнөкөй одоно мамиле эмес. Эгерде чындап эле улут аралык сөздөрдө, улут аралык мамилелерде бир улутту басынтуу үчүн жанагындай сөз айтыла турган болсо бул – чагым. Мындай нерселерди кылмыш жообуна тартыш керек. Жеке эле бул моралдык жоопкерчилик эмес. Анткени муну менен башка улуттар да өздөрүнө кабыл алышы мүмкүн, “мен Кыргызстанда жүз миң жыл жашап, кыргыздар менен кыз алышып, кыз беришип жүрсөм да баары бир мени бөлөт турбайбы” деген ой бардыгынын жүрөгүндө калат. Ошондуктан мындай сөздөрдү саясатта жүргөн адамдар байкап сүйлөшү керек.
“Азаттык”: Июнь окуяларын иликтөө боюнча комиссия маалымат берип атканда, депутаттардын эң негизги функциясы маалымат алуу да, аны Текебаев мырза да сурак болуп кетти дейт. Ошондой сөздөргө сиз макулсузбу?
Курмантай Абдиев: Ар бир айтылган сөздү он адам болсо он түрдүү кабыл алышы мүмкүн, аң-сезиминин деңгээли, билиминин бары-жогу, ой жүгүртүүсү бир топ аспектилерге байланыштуу болот. Жөнөкөй эле айтылган сөздү ар бир адам башка-башка кабыл алат.
Ал жерде сурак жүрдү дегенге мен кошулалбайм. Биз координациялык кеңеште ушундай бүтүмгө келгенбиз, талкууга чыкпайбыз, айрым маселелерди тактоо иретинде суроо бергенге мүмкүн деп кол көтөрүп, ошого макул эткенбиз. Суроо менен гана чектелишти, эми суроо ар кандай болот. Бул жерден деле бир топ ыңгайсыз суроолорду угуп атпайбызбы, ошондой суроолор ал жерде да айтылышы мүмкүн. Бирок айрым учурларда ал суроолор тактоо иретинде берилди.
Макалды да жөнөкөй эле турган кишиге келип эле “бөрү баласы ит болбойт” деп бетине айтса, албетте муну одоно кабыл алсак болот. Ал эми ал сөз кандай жагдайда айтылды, анын артында эмнелер турат, муну да эске алышыбыз керек. Айтылган нерсеге ар тараптуу карап көрүшүбүз керек.
Кесиптешим Мукар Шалтаковичке реплика катары кайрылгым келет, азыркы парламент ойдогудай болду деп айтуу азырынча кыйын, иш баштаганыбызга толук кандуу бир айдын тегереги болду деп айта алам. Эми мындан ары бир топ алгылыктуу иштер болот, бүгүн эле координациялык кеңеш өткөрдүк, февраль айынын күн тартибин бекитип алдык, эгер аптасына эки жолу жыйын өткөрө турган болсок, үчүнчү күндү да алып атабыз, азыр үч күн жыйын өткөрүп, мыйзамды кабыл алууну ыкчамдатып берели деп.
Негизи адамдын табияты ушундай болот, өткөн чакка көбүрөөк ыраазы болуп, биздин убакта мындай эле деген ата-бабадан калган салт бар, азыркы мезгил балким жакпай калышы мүмкүн.
“Мурда келген кийинкини жактырбайт”
“Азаттык”: Сиздин убактыңызда кандай эле, кандай айырмачылыктар бар?
Курмантай Абдиев: Ал мезгил менен азыркы убакыттын бир топ айырмасы бар, депутаттардын курамында да айырма бар, коомубуздагы айырма да бир топ болуп атат. Ошонун баарын эске алып, баа бергенибиз туура болот го деген ойду айткым келип атат.
“Азаттык”: Сиз кошуласызбы ушул сөздөргө?
Мукар Чолпонбаев: Сиз жакшы айтып кеттиңиз, кандай баа бере аласыз деп. Чынын айтыш керек, мен Жогорку Кеңештин аппаратында 84-жылдан баштап иштедим, Жогорку Кеңеш деген кандай экенин көрүп калдым.
Курмантай айтып атпайбы, мурункулардын баары кийинкилерди жактырбай атат деп. Жашына деле карайлычы, Жогорку Кеңеш 70 жыл иштеди, Акаевдин бийлиги 15 жыл, Бакиевдики 5 жыл иштеди. Эми булардын бийлиги канча иштерине менин көзүм жетпей калды.
“Азаттык”: Негизги айырмачылыктары эмнеде болуп атат?
Мукар Чолпонбаев: Айырмачылыктары – улам кийинки келатканы кийинкисинен начар.
“Азаттык”: Эмне себептен ошондой болуп атат? Сиз “бул парламенттик система болгондуктан ар кандай адамдар келип калды, баары электен өтпөй” деп бир жүйөнү айтып кеттиңиз.
Мукар Чолпонбаев: Парламенттик система болгондуктан гана мындай келип калган деген сөз туура эмес. Биз парламенттик классикалык формада 70 жыл жашадык. Бирок бир партиялуу система болду. Азыр шайлоодо сиз айтып атасыз, баары тандалып, шайланып келди деп. Биз кайсы депутатты шайланып келди деп айтабыз? Эл партияга, партиянын жетекчисине, анын программасына добуш берди. Тизмеде калгандарынын ким экенин ким билди?
Жоопкерчиликти фракциянын жетекчиси өзүнө алып атат, алганда да мунун эки оор жагы болуп атат. Эгерде чындап эле алып келген депутаты ишеничти актай албай калса, шайлоочулардын, партиянын ишеничин актай албай калса ал фракциядан чыгарып жиберүүгө укугу бар, фракциядан чыккандан кийин ал депутаттык мандатын жоготот. Кепилдик гана? Мисалы өзүнүн акыл-эси менен, балким фракциянын төрагасына барганда жогору туруп калат, көз карашы башка болуп калат, көз карашы эл менен бир болуп калат. Мына ушул кезде да депутаттык мандатынан ажырап калышы мүмкүн. Мына ошондуктан азыр депутаттардыкы бир канча оор эле маселеде турат.
“Азаттык”: Курмантай мырза, сиз “азыркы депутаттардын жүрүм-туруму жакшы эле, көч бара-бара түзүлөт” деп айтып атасыз. Бирок сиздин комитетиңиз кандай кыйынчылыктарга дуушар болуп атат? Азыр сиз кандай кемчиликтерди көрүп жатасыз жана эмне менен иш алып барасыздар?
Курмантай Абдиев: Негизинен депутаттардын парламенттеги жүрүм-турумуна байланыштуу кайрылуулар биздин карамагыбызда болот экен.
“Азаттык”: Бирок сиздер актоо иретинде түзүлгөндөй сезим калып атат.
Курмантай Абдиев: Эгер бир нерсени жамандай берсе ал жакшы болуп калышы мүмкүн эмес. Эмне себептен эл ушундай ойдо болуп атат? Кандайдыр бир деңгээлде Мукар Шалтакович кесиптешиме да кайрылгым келет, көрүнүктүү саясатчылардын бири деп эсептейм.
Азыр парламенттик башкаруу болгондон кийин биз жаңы Конституцияны кабыл алдык, ММКлар да бардыгы жапа тырмак көмөк көрсөтүшү керек. Эгер элге ошону жеткирип, парламенттик бийликке келдик, коңшулаш мамлекеттердин арасынан жалгыз биз ушуга умтулуп чыктык, баштагы президенттик башкаруу бизди актаган жок, бизди жакшылыкка алып барган жок, туңгуюкка келдик, эми муну кичине колдойлу деген үн укпай атабыз. Биринчи күндөн баштап караламай, көөлөмөй болуп атат. Жамандай бергенден жакшы болуп калбайт эч нерсе, жок дей бергенден бар болуп калбайт. Элди үгүттөп, көмөк көрсөтөлү, ушул башкаруу менен туңгуюктан жапа тырмак чыгалы деген ойду айткандын ордуна биринчи күндөн баштап, эртең-бүрсүгүнү төңкөрүшкө кайрадан жакындап кетип атабыз, кыйратып койгон жок деп тура берсек жакшы болбойт.
Депутаттын жоопкерчилги
“Азаттык”: Жүрүм-турумга негизсиз эле асылып атышат деп ойлойсузбу?
Курмантай Абдиев: Негизсиз деп айта албайм. Балким бардыр, бар. Айтып атам го, баштагы жөнөкөй эле айтылган бир макал чоң проблемага айланып, саясатташып кетти.
“Азаттык”: Азыр депутаттар элдин назарында турат, аларды биз сындабашыбыз керек, убакыт беришибиз керек деген жүйөлөргө макулсузбу?
Мукар Чолпонбаев: Мен мындайга макул эмесмин. Мен башында эле айтып кеттим, бийликке барам деген адам өзүн психологиялык, моралдык жактан даярмын деп эсептеши керек. Даяр эмесмин, барган жерден үйрөнүп алам деген башкаруучу башкаруучу эмес да.
“Азаттык”: Коомдук пикирден коркуу барбы? Мисалы “бөрү баласы ит болбойт” деп айтып атпайбы, андан тышкары Анвар Артыков Текебаев менен кер-мур айтышып кетпедиби, ошол да аябай кеңири талкууга алынды, депутаттар өздөрү түшүнүшөбү ошону, же болбосо “жок, эл бизди туура эмес түшүнөт” деп эле жүрүшөбү?
Мукар Чолпонбаев: Мен айтып кетпедимби, депутаттын мандаты императивный деп, Конституцияга жазып койгону менен булар бир партиянын жетекчисине гана баш ийип атпайбы. Ошого байланыштуу депутаттар азыр шайлоочуларга көз каранды эмес. Ошондуктан шайлоочуларда кандай ой-пикир түзүлөт, бул аларды кызыктырган жок, менин көз карашымда. Ошондуктан ушундай көп нерсе болуп атат. Эгерде ар бир депутат ошол шайлоочулардын алдына барып, отчет берип, мындай сүйлөгөнү туура болду, туура эмес болуп калды деп айта турган болсо, анда ушундай сөздөрдү сүйлөгөндөн тартынат эле.
“Азаттык”: Депутаттардын айткан сөздөрүнөн коом кандай жапа чегет?
Мукар Чолпонбаев: Анын өзүнүн ыйгарым укугу болуп атпайбы, мыйзам чыгарып атат, чечим кабыл алып атат. Ошол чечим, мыйзамы чындап эле элдин мүдөөсүн толук аткарбай турган болсо бул өтө чоң зыянды алып келет.
Биринчиден, парламент саясат жүргүзөт, саясатты мыйзам чыгаруу менен жүргүзөт. Социалдык, экономикалык абалды же өнүктүрөт, же ага тоскоолдук кылат, тормоз берет. Мына ошол абалды туура түшүнүш керек.
Экинчиден, өзгөчө жаштарга депутаттардын баскан-тургандарынын баары сыналгы аркылуу көрүнүп турат. Өзгөчө жаштар азыркы депутаттарга нааразы болуп атат. Үчүнчүдөн, депутаттар жеке эле парламенттин ичинде болуп аткан жок да, депутат кафеге, ресторанга барат, көчөдө жүрөт, унаа менен жүрөт. Мен өзүм да унаа айдайм, бүгүнкү күндө KG деген унааларды МАИ токтоткон жок, жол эрежесин кароо деген жок, жеке эле депутат эмес, анын айдоочусу да ошондой кылып атат.
“Азаттык”: Бүгүн эле мен кагаз алдым. Тербишалиев Данияр деген кайрылыптыр, KG номурлуу унаалардын айынан эки жылдын ичинде 40ка жакын авария болгон, жол эрежесин бузуп деген. Ушул суроо комитетте каралабы, мисалы KG номерлерин иретке келтирүү боюнча?
Курмантай Абдиев: Маалыматтарды кайсы жактан алганы, анын канчалык деңгээлде чын-төгүнү бар экенин азыр айтуу кыйын. Себеби эки унаа кагылышса, жабырлануучу тарап KG болушу деле мүмкүн. Бирок сводкага KG номер менен түшөт, ошонун баарын эле ушулар катышып, жол кырсыгына кабылган экен деп айтыш туура эмес деп ойлойм.
Унаанын, номурдун, турак-жайлардын тегерегинде көп сөздөр болуп атат. Бир топ депутаттарыбыз өздөрүнүн турак-жайлары бар, жашап атышат, эгер Баткенден, Нарындан, алыскы облустардан келип турак-жайы жок болсо, биз камсыз кылып, ага шарт түзүп беришибиз керек.
Экинчиден, жалпы саны 60ка жетпеген унаалар азыр кызмат кылып атат, фракцияларга бөлүнүп берилген, ал унаалар муктаж депутаттарга берилди. Ал эми депутаттардын басымдуу көпчүлүгү өздөрүнүн менчик унаалары менен жүрүп атат. Бирок алар суранып атат, айдоочунун эмгек маянасы төлөнүп берилсе, анан күйүүчү майдан жардам берсе деп. Жалпы бардыгы “Кэмри” деген унаа экен, ошонун нормасындагы күйүүчү май төлөнүп берилсе деп атышат. Ал эми ремонтунун бардык чыгымын өздөрүнүн мойнуна алып атат, менчик унаасын пайдаланып атат. Буга окшогон нерсени колдошубуз керек. Бардыгы эле жапа тырмак бизге унаа бергиле деген жок, түшүнүп атышат алар да.
“Азаттык”: Бирок бир дагы расмий документ жок, кимге берилди, канча унаа берилди, же берилген жок деген.
Курмантай Абдиев: Расмий документ бар-жогун мен азыр айта албайм. Биз азыр суроонун тегерегинен бир аз четтегендей болуп турабыз. Бирок факты, мен билем, 60тан ашык депутат азыр менчик унаалары менен жүрүп атат.
“Азаттык”: Мурда кандай эле?
Курмантай Абдиев: Башында 90 депутаттын бардыгы кызматтык унаа менен жүрүшкөн экен.
“Азаттык”: Анда эмне себептен ушул сөздөр чыгып кетти, биз унаа, турак-жай албайбыз деген?
Курмантай Абдиев: Дагы кайталап айтам, “ийри терек түз болбойт” деп коет. Тескери сүйлөп көнгөн кишини миң окутканда да түздөлбөйт ал. Муну көрүп эле жүрөм.
“Азаттык”: Сиз ким жөнүндө айтып атасыз?
Курмантай Абдиев: Кара деп көнүп калган киши кара деп эле айта берет. Баштагы 90 депутат кандай иштесе азыркылар деле ошондой иштеп атат деши мүмкүн. Мен азыркы депутаттарды каралагандан оолакмын. Комитеттин төрагасы катары мен айрым фактыларды айтып, макул этпешим да мүмкүн эле, азырынча колдоо керек.
“Азаттык”: Сиз актап атасыз.
Курмантай Абдиев: Актоонун үстүндө болуп атам, себеби оркойгон катачылыкты көрө элекмин.
Калктын назарында
“Азаттык”: “Фейсбук” деген социалдык тармакты билесиздер, жаштар отурат. Жүрүм-туруму боюнча эки суроо келди: депутаттар эмне себептен жыйындарда укташат, андан тышкары эмне себептен орусча сүйлөшөт деген.
Мукар Чолпонбаев: Каралып аткан маселеге көңүл бурбаса, ошонун мазмунун түшүнбөсө уйкусу келет. Бул көрүнүп турган нерсе. Мунун баары баштан өткөн. Демек ал уктап аткан депутат каралып аткан маселеге көңүл бурган жок, көңүл бурбагандан кийин ал чечим кабыл алалбайт.
“Азаттык”: Азыр сиз байкайсызбы, эртең ушул суроо талкууланат дегенде депутаттар даярданып келишеби?
Мукар Чолпонбаев: Баары даярданбайт.
Курмантай Абдиев: Мен аракет кылып көрөйүнчү ушул суроого жооп бергенге, анткени ал жерде отурам да.
Мукар Чолпонбаев: Мен бул жерде бир нерсе айтып кетким келип атат, Курмантай “азыркы парламентке ыраазымын, ошон үчүн азыр бизди сындабай кое тургула” деп айтып атпайбы. “Бөрү баласы ит болбойт” деп бул жактан айтып кетсе, өзбектерге баары тиешелүү деди. Мен жалпы элге айтаар элем, ар бир элдин өзүнүн бөрүсү бар, ити бар. Биздин парламентте бүт бойдон жаңы адамдар келсе, анда мен Курмантай Абдитевичтин айтканына толук макул болот элем, даярдыгыбыз жок дегенине. Ал эми азыркы парламентте баягы эле Акаевдин, Бакиевдин учурунда жаман атты болгондор келди. Ал аз келгенсип, өздөрү дайындаган өкмөткө ошолорду алып барып атпайбы. Ошону көрүп туруп бул парламентке кантип эл ыраазы болот?
Иштегенге мүмкүнчүлүк бергиле дейт. Иштегенге мүмкүнчүлүк берели, тийишпейли, сындабайлы, колдон келишинче жардам берели, адегенде өзүңөр тазалангылачы. Мейли, депутаттыкка өтүп кетти, ал партиялык тизме менен келди, ал боюнча айтпайлы, өкмөттү карап койбойсуңарбы.
Курмантай Абдиев: Өткөндү чукуй берсек көп нерсе чыгышы мүмкүн. Мен өткөнгө азыр кайрылгым келбейт. Алдыга карап жашасак жакшы болот эле деген ойду айткым келет. Акаев менен Бакиевдин убагында деген сөз бул биз үчүн модалуу түрдө гана айтылган сөз деп эсептейм. Анткени анын убагында бардыгыбыз иштедик, себеби иштешибиз керек эле, окудук, бир нерсеге жетели деп аракет кылдык, кесипкөй болдук. Ошол мезгилде иштеп калганыбызга бир топ кызматкерлердин күнөөсү жок.
“Азаттык”: Сиз өзүңүз да иштедиңиз да.
Курмантай Абдиев: Иштеди да, сонун иштеди. Мукар Шалтакович Жогорку Кеңеште кандай иштегенин азыр экранды көрүп отурган жалпы шайлоочулары да, Кыргызстандын эли да жакшы билет. Бирок дагы кайталап айтам, ММКларга да өткөндө кайрылдым, азырынча депутаттын тырмагын чукулап атканын көрсөтө бербей, активдүү сүйлөп атканды көрсөткөнгө аракет кылып койгулачы деп. Адам болгондон кийин ар кандай позада отуруп калат экен, ошону тартып алып эле кайра-кайра көрсөтө бергенден элге таалим-тарбия бере албайбыз. Андан көрө активдүү катышып аткан депутаттардын, алардын ой-пикирлерин көрсөтсө. Депутаттар ушунчалык активдүү катышып атат. Шайлоочулардын алдында жооп бербейт дегенге да кошулгум келбейт. 10-январга чейин каникул болду эле, бардыгыбыз шайлоочулар менен жолугуп келдик.
“Азаттык”: Бардык депутаттар элге чыкканынан күмөн санайм.
Курмантай Абдиев: Бардыгы. Себеби мугалимдердин проблемасы көтөрүлбөдүбү. Бүт региондорго барып мугалимдер менен жолугушуу болду.
“Азаттык”: Демек сиздин оюңузча массалык маалымат каражаттары депутаттар жөнүндө ошондой элес калтырып жатышабы?
Курмантай Абдиев: Бардыгы деп айта албайм. Антип сөздү бурмалагандан оолакмын. Бирок бири-бирибизге көмөк көрсөтүп, ММКларды биз жакшылашыбыз керек. Мен ачык эле айтып жүрөм, эмне себептен Кытайдын программасында фермелерди көрсөтөт, биздин программаны карасаң саясат менен артисттерди көрүп отурабыз. Азыр Мукар Шалтакович экөөбүз аркы-беркини айтып отурганыбыздын элге таалим-тарбиясы бар деп айта албайм.
“Азаттык”: Сиз айтып атпайсызбы, ММКлар депутаттарды ошондой кылып көрсөтүп коет деп. Мисалы Анвар Артыков менен Өмүрбек Текебаевдин айтышы, ошондой эле “бөрү баласы ит болбойт” деген, дагы башка учурлар болуп кетти. Ошол боюнча эскертүү берилсе, кандайдыр бир чаралар көрүлсө ММКлар да чаралар көрүлөт экен деп чыгышмак. Сиз актап жатып алгандан башка сезимдер жаралып жатпайбы.
Курмантай Абдиев: Биз иликтөөнүн аягына чыга элекпиз деп айтпадымбы. Иликтөөнүн аягына чыккандан кийин муну массалык маалымат каражаттары аркылуу жеткиргенге аракет кылабыз. Себеби парламенттин табияты ушундай экен, эл билиш керек, парламентте эч нерсени жаап-жашырууга болбойт. Ал жерди демократиянын мектеби деп айтып койсо да болот. Ал жерде ой-пикир айтылат экен. Бирок жүрүм-турумду, айтылган сөздөрдү, электеп анан айтканга акырындап барып үйрөтөбүз деген ойду айткым келет.
“Азаттык”: Мукар мырза, жүрүм-турумду кантип оңдосо болот, механизмдер барбы, ушул комитет кандай иштерди алып барыш керек? Депутаттарда жакшы жүрүм-турум болсо, балким бул комитеттин кереги жоктур?
Мукар Чолпонбаев: Бул комитет өтө керек. Курмантай Абдиев башында айтып кетпедиби, булардын комитети жеке эле парламенттеги депутаттардын арасындагы этиканы жүргүзө турган комитет эмес, булар жалпы мамлекеттик кызматчылар жөнүндө болуп аткандыктан бул жеке эле депутаттарга тийиштүү эмес, бул бүт мамлекеттик башкаруу системасында иштеп аткан чиновниктер, мамлекеттик кызматкерлер жөнүндө болуп жатат.
Биринчи кезекте мамлекеттик кызматкерлер кичинесинен эң чоңуна чейин даярдык менен келиш керек. Депутат деген өтө жогорку бийлик. Жетип алгандан кийин өзүн-өзү түздөшү керек. Адам деген баскан-турганы менен, кийими менен, сүйлөгөн сөзү менен өзүн ким экенин, маданиятын көрсөтөт, ошондой тарбия берет. Ошону сезиши керек.
Курмантай Абдиевич азыркы берүүнүн пайдасы жок дейт, биздин экөөбүздүн сөзүбүздү көп киши угуп атат, мунун тарбиялык мааниси бар экенин биздин мамлекеттик кызматкерлер түшүнүш керек. Алар элдин жүзү. Элди, бизди, Кыргызстанды башка элдерге ошол кишилер аркылуу тааный турганын, кийинки өсүп аткан жаштарыбыз биздин жетекчилерибизди, чиновниктерибизди карап туруп, тарбия алып, ошону менен өсө турганын биз эч качан унутпашыбыз керек.
Курмантай Абдиев: Өнүккөн мамлекеттерде да парламентинде кырдуу бычак болуп бири-бирине муш көтөргөн фактыларды билебиз, Жапонияда, Украинада, Орусияда. Кудайга шүгүр бизде андай болгон жок деп айтам, болбойт дагы.
“Азаттык”: Программага келип бири-бирине түкүргөндөрчү?
Курмантай Абдиев: Кээ бир сөздөр ашыкча айтылып калса, анын бардыгын түздөйбүз деген ой бар.
“Азаттык”: Рахмат.
