Узаган жыл кыргыз экономикасы өндүрүш жагынан Кумтөр алтын кенине көз каранды экенин дагы бир ирет көргөздү.
Экономика - 2012: Акталбаган үмүт
Кыргыз өкмөтү жана эл аралык уюмдар жаңы башталган 2013-жылы кыргыз экономикасы 7-8% өсөт деп күтүүдө. Ал эми 2012-жылы айрым секторлор жанданганы менен, өлкө жалпысынан жылды экономикалык төмөндөө менен аяктады.
Экономиканын аяктаган жылдагы абалын талдоо адегенде маселенин тарыхына учкай кайрылууну талап кылып турат. Буга чейин акыркы ирет кыргыз экономикасы ыңкылап жана улут аралык кагылыш болгон коогалуу 2010-жылы 1,5% кыскарган.
Бирок кайра 2011-жылы 2010-жылга салыштырмалуу 8% өскөн. Анда экономика ыкчам калыбына келе алганын эл аралык уюмдар да белгилешкен. Ошол 2011-жылдагы өсүштүн негизинде Эл аралык валюта кору 2012-жылы кыргыз экономикасы бери дегенде 6% өсөрүн болжолдогон эле. Кыргыз өкмөтүнүн божомолу да ушул көрсөткүчтөрдүн тегерегинде болгон.
Бирок Кумтөр алтын кенине күтүүсүз келген геологиялык авария экономика өсөт деген божомолдорду таш каптырды, кыргыз экономикасы өндүрүш жагынан жалгыз алтын кенге көз каранды экенин дагы бир ирет көрсөттү.
Азырынча, 2012-жылдын толук жыйынтыгы чыга элек. Ал адаттагыдай эле февраль айына барып жасалат.
Ал эми 11 айдын Улуттук статкомитет жарыялаган тыянактарына караганда, жалпысынан улуттук дүң өндүрүш 2,4% төмөндөгөн. Кумтөр алтын кенин кошпогондо өсүш 4% түздү.
Кумтөрдөгү авария өндүрүштү артка тартты.
Жылдын толук жыйынтыгы менен эң жакшы дегенде экономика 1% өсөт, жаман дегенде 1,5% чейин кыскарат деп күтүлүүдө.
Эл аралык валюта корунун Бишкектеги өкүлчүлүгүнүн башчысы Коба Гвенетадзе “Азаттык” менен маегинде белгилгендей, аяктаган жылы экономика солгундаганы менен өлкөдө каржылык туруктуулук сакталды:
- Каржылык кырдаал, банк секторундагы кырдаал, каржылык туруктуулуктун индикаторлору бир топ эле дурус болду. Банктардагы депозиттердин көлөмү өсүүсү уланды. Депозиттердин өсүүсү өз кезегинде жеке секторго берилген кредит көлөмүнүн өсүүсүн шарттады. Банктардын капиталдашуусу жакшырды, мындан да маанилүүсү - иштебеген кредиттердин азайуусу уланды.
Улуттук банктын эсеби боюнча, аяктаган жылдын 11 айынын жыйынтыгы менен коммерциялык банктардагы депозиттер көлөмү 51 миллиард сомдон ашкан. Банкка акча салгандар көбөйгөнү менен кредиттердин үстөгүнүн төмөндөөсү байкалган жок.
Акча демекчи аяктаган жылы кардарларынын саны 500 миңге жетип калган, алардын баары эле бизнес үчүн болбосо да, турмуш-тиричилик үчүн насыя алууга аргасыз болгон микрокредит компанияларынын да кредиттик капчыгы өстү.
Муну менен катар бул сектордо алган карызын төлөй албаган кардарлар катмарынын пайда болушу, базардагы орточо көрсөткүчтөн эки-үч эсе бийик үстөк менен насыялар берилгени тармакка Улуттук банктан тескөө күчөбөсө проблема тереңдеп кетишин да ачыктады.
Экономиканын структурасында болсо акырындык менен тейлөө тармагынын үлүшү өсүүдө. Ошол эле учурда эксперттердин баамында, көмүскө экономиканын дэңгээли төмөндөгөнү байкалбайт.
Маселен “Инвестициялык тегерек стол” деген коомдук бирикменин декабрда жарыялаган иликтөөсүнө караганда, көмүскө экономика деңгээли Улуттук дүң өндүрүштүн 39% барабар.
Экономиканын аяктаган жылдагы көрсөткүчтөрү боюна айрым жергиликтүү эксперттер жана бизнес ассоциациялардын өкүлдөрүнүн пикирлерин бул жерден угунуз.
Бул албетте ички жана тышкы бир нече факторго көз каранды. Эл аралык валюта кору октябрь айында жарыялаган соңку баяндамасында ошол ички жана тышкы факторлор жагымдуу болгон жана алтын өндүрүшү калыбына келген шартта кыргыз экономикасы 2013-жылы 8,5% чейин өсө аларын болжолдогон.
Кыргыз өкмөтү болсо 7% өсүштү убада кылууда.
Мигранттардын миллиарды Кыргызстанда макро-экономикалык туруктуулукту сактоодо маанилүү роль ойноп жатат.
Эл аралык валюта корунун Кыргызстандагы өкүлчүлүгүнүн башчысы Коба Гвенетадзе алдыда кылдат көңүл бурууну талап кылган маселе катары инфляцияны атады:
- Инфляция жагынан абал кыйла эле жакшы болду. Азык-түлүктүн эл аралык баасынын таасири астында көтөрүлгөн инфляция 2012-жылдын июнь айына жарым (0,5%) пайызга төмөндөдү. Анткен менен Кыргызстандагы да ички инфляциянын ыргагына таасир көргөзүүчү азык-түлүк менен отундун эл аралык баасы соңку кездери кайра өсө баштады. Андыктан Улуттук банк инфляция кайра жогорулап кетпешине кылдат байкоо салып туруусу абзел. 2012-жылдын жыйынтыгы менен биз инфляция 8% тегерегинде болот деп күтүп жатабыз. 2013-жылга деле чоң айырмачылыкты көргөн жокпуз. Биздин оюбузча, инфляция ошол эле деңгээлде сакталат.
Эл аралык Валюта корунун өкүлү Коба Гвенетадзе кошумчалагандай, Кыргызстандын алдыдагы экономикалык өсүшүнө тыштан Казакстан менен Орусиядагы экономикалык жагдай, алардан кыргыз товарларына суроо-талап кандай болору, Орусиядагы кыргыз мигранттарынан кандай акча түшөрү жана алтындын дүйнөлүк баасы таасир тийгизет.
Ал эми ичтен өсүштү жана макроэкономикалык туруктуулукту камсыздаш үчүн төмөнкүдөй шарттар зарыл:
- Биздин оюбузча, бизнес климатты жана башкарууну жакшыртуу экономикалык өнүгүү үчүн чечүүчү маселелерден. Күчтүү коомдук институттарды түзүү жана коррупцияга каршы күрөшүү экономикалык өсүштүн жолундагы тоскоолдуктарды жоюу үчүн зарыл. Биз ошондой эле Дүйнөлүк банктагы кесиптештерибиз менен бирдикте карыздын туруктуулугу боюнча анализ жүргүзгөнбүз. Бул анализибизди жыл сайын жаңылап турабыз. Ошол жаңыланган анализге таянсак, Кыргызстан карыз жагынан орточо тобокелчиликте турат. Божомолубуз бир аз жакшырды. Бийликтер карыз алуу жагынан өтө кылдат саясат жүргүзүүсү керек. Биз карыз алуулар, өзгөчө энергия секторунда концессиялык шартта гана жүргүзүлүүсүн сунуш кылабыз. Мындай саясат менен бийликтер карыздын туруктуулугу боюнча кырдаалды жакшырта алышат. Ушул тапта Кыргызстандын тышкы карызынын Улуттук дүң өндүрүшкө катышы 47% тегерегинде. Бирок келечекте кырдаалдын курчуп кетпеши үчүн бийликтер карыз алуунун шарттарына көңүл буруп турушу абзел.
Карыз демекчи Жогорку Кеңеш 2013-жылдын бюджетинин киреше бөлүгүн 86 миллиард 228 миллион сом деп бекитти.
Бул каражаттын 15 миллиард 443 миллиону мамлекеттик карызды төлөөгө жумшалат.
"Азаттыктын" Прагадагы кеңсесинин кызматкери, журналист, саясат жана экономика тармактары боюнча адис. Кыргыз улуттук университетинин журналистика факультетин аяктаган.
