Кыргызстан Бажы биримдигине кирүү үчүн арыз берүүгө камынууда. Буга чейин жарыялангандай, маселе өкмөттүн 11-апрелдеги отурумунда каралган жатат.
Талкууга экономика илимдеринин доктору Жумакадыр Акенеев, мурдагы вице-премьер министр, кезинде Кыргызстандын Дүйнөлүк соода уюмуна кирүүсү боюнча сүйлөшүүлөрдү жетектеген Эсенгул Өмүралиев, Жаш ишкерлер биримдигинин аткаруучу катчысы Руслан Акматбек, Бишкек ишкер кеңешинин мүчөсү Бакай Жунушов катышты.
“Азаттык”: Талкуубуздун башында эле бир суроонун башын ачып алууга аракеттенсек. Бажы союзуна кирүүнүн экономикалык гана эмес, саясий аспектилери да бар өңдөнөт. Кыргызстандын Бажы союзуна кошулушуна ички базары чакан, тышкы соодада ар убак импорт, экспорттон басымдуулук кылган Кыргызстан өзү көбүрөөк кызыкдарбы же ошол эле өнөктөштөр Орусия же Казакстан көбүрөөк кызыкдарбы?
Эсенгул Өмүралиев: Азыркы тапта бул жерде көбүрөөк кызыкдар, биздин өнөктөштөр болуп жатат. Бажы биримдиги бир топ мамлекеттерди кошкон аймак болушу керек. Булар (Орусия, Казакстан, Беларус) азыркы күндө кеңейтүүнүн үстүндө иштөөдө. Баягы биздин чоң мамлекет мурдагы союзга кирген өлкөлөрдүн баарын болбосо да, өздөрү кызыкдар чөйрөнү сактап калууну көздөп жатат. Демек көбүрөөк кызыгуу булар тараптан болуп жатат.
Жумакадыр Акенеев: Мен Эсенгул Касымовичтин айткандары менен макул эмесмин. Себеби Бажы биримдиги түзүлгөндөн тарта Кыргызстан үчүн кыйын боло баштады. Азыр биз Бажы биримдигинин ишинин башын гана көрүп жатабыз. Андыктан бул жерде жалаң эле өнөктөштөрдүн эмес, Кыргызстандын да өз кызыкчылыгы бар.
Бакай Жунушов: Биз Бажы биримдигине кирбей, азыркыдай эле Дүйнөлүк Соода уюмунун мүчөсү бойдон кала берүүбүз керек.
Руслан Акматбек: Биздин оюбуз боюнча Бажы биримдиги Орусиянын амбициясынан улам чыккан долбоор. Менимче Орусия Кыргызстандын келечегине терс таасирин тийгизе турганын билип туруп эле Бажы биримдигин бизди көзөмөлдөөчү аспап катары колдонгон жатат.
“Азаттык”: Бажы союзу былтыр жыл башынан тарта иштей баштады, былтыр июлдан тарта болсо биримдиктин алкагындагы бирдиктүү бажы салыктары күчүнө кирди да. Кыргызстандын Бажы союзуна кирүү ниети бардыгы алгач ал кездеги Убактылуу өкмөт башчы Роза Отунбаева тарабынан былтыр июлда Астанадагы саммит учурунда жарыяланган эле да.
Дүйнөнүн эркин базарынын мухитин жиреген сом менен доллар. Ким байкенин сүрөтүКийин август-сентябрь айларында экономикалык тескөө министрлигинин жумушчу комиссиясы, Кыргызстандын экономикасы азырынча бул союзга кирүүгө даяр эмес деген тыянак чыгарган. Ушул эле ойду октябрда ал кездеги техникалык өкмөт да колдогон болчу.
Бирок соңку күндөрү премьер-министр Алмазбек Атамбаев, экономикалык тескөө министри Учкунбек Ташбаев Бажы биримдигинин Кыргызстан үчүн оң жактарын гана айтып жатышканына караганда, саясий чечим кабыл алынып, эми аны ишке ашыруу эле милдети тургандай. Бажы биримдигине кирүүнүн же кирбөөнүн Кыргызстан үчүн кандай оң жана терс жактары бар?
Жумакадыр Акенеев: Өзүбүзчө ой жүгүртүп көрөлүчү. Бажы союзуна кирбейбиз, оокатыбызды өзүнчө кылалы дейли. Анда Бажы союзундагы үч мамлекет ар кандай чечимге келиши мүмкүн. Бүгүн биздин экономиканы Орусия менен Кыргызстандан ажыратып койсок эмне болот?
Эсенгул Өмүралиев: Жумкадыр кичине саясий жагына чалып жатпайбы. Туура Бажы биримдигине кирүү биринчиден, саясий, экинчиден, экономикалык маселе. Кыргызстандын соода байланыштарынын структурасында Орусия менен Казакстандын үлүшү 32% эле, 68 пайызы башка мамлекеттер менен. Эгерде ушул эки мамлекет койгон шарттарды кабыл алып, калгандарынан баш тартсак, анда ошол 68% эмне болот? Ушуну да ойлош керек.
Бакай Жунушов: Албетте алыскы чет өлкөлөрдөн импорттолуучу товарлардын баары кымбаттайт. Кымбаттоодон тышкары Кыргызстан тышкы экономикалык байланыштарды өз алдынча жүргүзө албай калат.
Дүйнөлүк соода уюмуна компенсация төлөнөбү?
“Азаттык”: Эсенгул мырза, сиз кезинде Кыргызстандын Бүткүл дүйнөлүк соода уюмуна кирүүсү боюнча сүйлөшүүлөрдү жүргүзгөнсүз.
Кокус Кыргызстан Бажы биримдигине кирсе, бажы тарифтери боюнча Дүйнөлүк соода уюму менен да сүйлөшүү жүргүзүүгө туура келеби? Кыргызстан Бажы биримдигинин тарифтерин кабыл алса, Дүйнөлүк соода уюмуна компенсация төлөөгө туура келет деген канчалык чын?
Эсенгул Өмүралиев: Азыр мына биздикилер арыз беребиз деп жатпайбы. Ал арызды Бажы биримдиги карап, кабыл алат. Бул үчүн да убакыт керек. Алар кабыл алгандан кийин сүйлөшүү жараяны башталат. Ал жараян да бир топко созулат.
Руслан Акматбек: Бажы биримдигин бир өңчөй кароого болбойт. Оң да, терс да жагы бар. Бирок бир жаман жери өзүбүздүн улуттук кызыкчылыкты унутуп, бирөөнүн көзүн карап калганыбыз. Орусиянын эле тегерегинде айланып жатабыз. Мени кооптондурганы – биз базар катары Орусия менен Казакстанды эле карап калганыбыз.
Унаа, кездеме кымбаттайт, кийим сатуу жеңилдейт
“Азаттык”: Бажы союзунун Кыргызстандын катардагы керектөөөчүлөр үчүн кандай оң, терс жактары бар? Мисалы Кытай менен Түркиядан келип жаткан кийим-кече, АКШ, Жапония, Европадан келип жаткан унаалар дароо кымбаттайт да, туурабы?
Кытай менен Орусияга байланган экономика
“Азаттык”: Бажы союзуна мүчө Беларуста акыркы айларда чет элдик валюта кору 20 пайызга чейин азайыптыр. Улуттук банк улуттук акчаны кармоо үчүн кайра-кайра интервенция жасоого аргасыз болуп жатыптыр.
Экономисттер мунун бир себеби катары Бажы союзунун унаалар боюнча тарифтери 1-июлдан тарта кымбаттаганча, калктын Европадан унаа алып келүүгө ашыгып жатышы менен түшүндүрүшүүдө. Кыргыз өкмөтү азырынча соңку чечимди кабыл ала элек, кандай сунуштарыңыздар, кеңештериңер бар?
Эсенгул Өмүралиев: Менин оюмча бул маселе боюнча саясий чечим кабыл алынып калган. Чечим кабыл алынгандан кийин аягына чейин барышы керек. Арызды берип, сүйлөшүүлөрдү Кыргызстандын кызыкчылыгын жоготпогондой кылып жүргүзүү абзел. Ал сүйлөшүүлөр канчага созулат, муну келечек көрсөтөт.
Бакай Жунушов: Биз бир нече жолу тегерек стол талкууларын өткөрдүк. Андагы орток көз караш мындай болду: биз Бажы союзуна такыр эле кирбейбиз деп айтпаш керек. Алар иштеп көрүшсүн. Биз эки-үч жыл күтүп, байкоо салуубуз абзел.
Руслан Акматбек: Кыргызстан Бажы биримдигине байкоо салып, аяр мамиле жасообуз керек. Бизди Орусия күйүүчү май менен эле коркутуп жатпайбы. Эсенгул агай туура айтты, эмне үчүн биз күйүүчү майды башка өлкөлөрдөн да алууга аракеттенбейбиз. Биз өзүбүз байланып алып, коркутканга себеп берип койгонбуз.
Биз азыр алсыз мамлекет болушубуз мүмкүн. Бирок биз бул алсыздыгыбызды көрсөтүүгө мажбур эмеспиз. Эгер улуттук кызыкчылыктын таламын талашсак, балким кыска мөөнөттө кыйынчылык болушу мүмкүн. Бирок узак мөөнөттөн алганда жетишкендиктер болот. Анткени биздин коом, биздин ишкерлер мурунку коом, мурунку ишкер эмес.
Жумакадыр Акенеев. Буйруса быйыл Кыргызстандын эгемендигине жыйырма жыл толот. Өткөн жыйырма жылдын ичинде колубуздан келсе азык-түлүгүбүзбү, башка товарларыбызды дүйнө жүзүнө көрсөтүп, сатканга мүмкүнчүлүк болду. Бирок анте албадык.
Тилекке каршы турмуш көрсөтүп жатат, өндүргөн товарыбыз өзүбүздөн башка, КМШ өлкөлөрүнө анча-мынча керек экен. Ошондуктан Орусия менен Казакстанга экспорттоп жатабыз. Чындап келгенде өзүбүздүн экономикабызды Кытайдын экономикасына байлап койдук.
“Азаттык”: Рахмат.
Талкууга экономика илимдеринин доктору Жумакадыр Акенеев, мурдагы вице-премьер министр, кезинде Кыргызстандын Дүйнөлүк соода уюмуна кирүүсү боюнча сүйлөшүүлөрдү жетектеген Эсенгул Өмүралиев, Жаш ишкерлер биримдигинин аткаруучу катчысы Руслан Акматбек, Бишкек ишкер кеңешинин мүчөсү Бакай Жунушов катышты.
“Азаттык”: Талкуубуздун башында эле бир суроонун башын ачып алууга аракеттенсек. Бажы союзуна кирүүнүн экономикалык гана эмес, саясий аспектилери да бар өңдөнөт. Кыргызстандын Бажы союзуна кошулушуна ички базары чакан, тышкы соодада ар убак импорт, экспорттон басымдуулук кылган Кыргызстан өзү көбүрөөк кызыкдарбы же ошол эле өнөктөштөр Орусия же Казакстан көбүрөөк кызыкдарбы?
Эсенгул Өмүралиев: Азыркы тапта бул жерде көбүрөөк кызыкдар, биздин өнөктөштөр болуп жатат. Бажы биримдиги бир топ мамлекеттерди кошкон аймак болушу керек. Булар (Орусия, Казакстан, Беларус) азыркы күндө кеңейтүүнүн үстүндө иштөөдө. Баягы биздин чоң мамлекет мурдагы союзга кирген өлкөлөрдүн баарын болбосо да, өздөрү кызыкдар чөйрөнү сактап калууну көздөп жатат. Демек көбүрөөк кызыгуу булар тараптан болуп жатат.
Бакай Жунушов: Биз Бажы биримдигине кирбей, азыркыдай эле Дүйнөлүк Соода уюмунун мүчөсү бойдон кала берүүбүз керек.
Руслан Акматбек: Биздин оюбуз боюнча Бажы биримдиги Орусиянын амбициясынан улам чыккан долбоор. Менимче Орусия Кыргызстандын келечегине терс таасирин тийгизе турганын билип туруп эле Бажы биримдигин бизди көзөмөлдөөчү аспап катары колдонгон жатат.
“Азаттык”: Бажы союзу былтыр жыл башынан тарта иштей баштады, былтыр июлдан тарта болсо биримдиктин алкагындагы бирдиктүү бажы салыктары күчүнө кирди да. Кыргызстандын Бажы союзуна кирүү ниети бардыгы алгач ал кездеги Убактылуу өкмөт башчы Роза Отунбаева тарабынан былтыр июлда Астанадагы саммит учурунда жарыяланган эле да.
Бирок соңку күндөрү премьер-министр Алмазбек Атамбаев, экономикалык тескөө министри Учкунбек Ташбаев Бажы биримдигинин Кыргызстан үчүн оң жактарын гана айтып жатышканына караганда, саясий чечим кабыл алынып, эми аны ишке ашыруу эле милдети тургандай. Бажы биримдигине кирүүнүн же кирбөөнүн Кыргызстан үчүн кандай оң жана терс жактары бар?
Жумакадыр Акенеев: Өзүбүзчө ой жүгүртүп көрөлүчү. Бажы союзуна кирбейбиз, оокатыбызды өзүнчө кылалы дейли. Анда Бажы союзундагы үч мамлекет ар кандай чечимге келиши мүмкүн. Бүгүн биздин экономиканы Орусия менен Кыргызстандан ажыратып койсок эмне болот?
Эсенгул Өмүралиев: Жумкадыр кичине саясий жагына чалып жатпайбы. Туура Бажы биримдигине кирүү биринчиден, саясий, экинчиден, экономикалык маселе. Кыргызстандын соода байланыштарынын структурасында Орусия менен Казакстандын үлүшү 32% эле, 68 пайызы башка мамлекеттер менен. Эгерде ушул эки мамлекет койгон шарттарды кабыл алып, калгандарынан баш тартсак, анда ошол 68% эмне болот? Ушуну да ойлош керек.
Бакай Жунушов: Албетте алыскы чет өлкөлөрдөн импорттолуучу товарлардын баары кымбаттайт. Кымбаттоодон тышкары Кыргызстан тышкы экономикалык байланыштарды өз алдынча жүргүзө албай калат.
Дүйнөлүк соода уюмуна компенсация төлөнөбү?
“Азаттык”: Эсенгул мырза, сиз кезинде Кыргызстандын Бүткүл дүйнөлүк соода уюмуна кирүүсү боюнча сүйлөшүүлөрдү жүргүзгөнсүз.
Кымбаттоодон тышкары Кыргызстан тышкы экономикалык байланыштарды өз алдынча жүргүзө албай калат.
Кокус Кыргызстан Бажы биримдигине кирсе, бажы тарифтери боюнча Дүйнөлүк соода уюму менен да сүйлөшүү жүргүзүүгө туура келеби? Кыргызстан Бажы биримдигинин тарифтерин кабыл алса, Дүйнөлүк соода уюмуна компенсация төлөөгө туура келет деген канчалык чын?
Эсенгул Өмүралиев: Азыр мына биздикилер арыз беребиз деп жатпайбы. Ал арызды Бажы биримдиги карап, кабыл алат. Бул үчүн да убакыт керек. Алар кабыл алгандан кийин сүйлөшүү жараяны башталат. Ал жараян да бир топко созулат.
Руслан Акматбек: Бажы биримдигин бир өңчөй кароого болбойт. Оң да, терс да жагы бар. Бирок бир жаман жери өзүбүздүн улуттук кызыкчылыкты унутуп, бирөөнүн көзүн карап калганыбыз. Орусиянын эле тегерегинде айланып жатабыз. Мени кооптондурганы – биз базар катары Орусия менен Казакстанды эле карап калганыбыз.
Унаа, кездеме кымбаттайт, кийим сатуу жеңилдейт
“Азаттык”: Бажы союзунун Кыргызстандын катардагы керектөөөчүлөр үчүн кандай оң, терс жактары бар? Мисалы Кытай менен Түркиядан келип жаткан кийим-кече, АКШ, Жапония, Европадан келип жаткан унаалар дароо кымбаттайт да, туурабы?
Кытай менен Орусияга байланган экономика
“Азаттык”: Бажы союзуна мүчө Беларуста акыркы айларда чет элдик валюта кору 20 пайызга чейин азайыптыр. Улуттук банк улуттук акчаны кармоо үчүн кайра-кайра интервенция жасоого аргасыз болуп жатыптыр.
Экономисттер мунун бир себеби катары Бажы союзунун унаалар боюнча тарифтери 1-июлдан тарта кымбаттаганча, калктын Европадан унаа алып келүүгө ашыгып жатышы менен түшүндүрүшүүдө. Кыргыз өкмөтү азырынча соңку чечимди кабыл ала элек, кандай сунуштарыңыздар, кеңештериңер бар?
Эсенгул Өмүралиев: Менин оюмча бул маселе боюнча саясий чечим кабыл алынып калган. Чечим кабыл алынгандан кийин аягына чейин барышы керек. Арызды берип, сүйлөшүүлөрдү Кыргызстандын кызыкчылыгын жоготпогондой кылып жүргүзүү абзел. Ал сүйлөшүүлөр канчага созулат, муну келечек көрсөтөт.
Бакай Жунушов: Биз бир нече жолу тегерек стол талкууларын өткөрдүк. Андагы орток көз караш мындай болду: биз Бажы союзуна такыр эле кирбейбиз деп айтпаш керек. Алар иштеп көрүшсүн. Биз эки-үч жыл күтүп, байкоо салуубуз абзел.
Руслан Акматбек: Кыргызстан Бажы биримдигине байкоо салып, аяр мамиле жасообуз керек. Бизди Орусия күйүүчү май менен эле коркутуп жатпайбы. Эсенгул агай туура айтты, эмне үчүн биз күйүүчү майды башка өлкөлөрдөн да алууга аракеттенбейбиз. Биз өзүбүз байланып алып, коркутканга себеп берип койгонбуз.
Жумакадыр Акенеев. Буйруса быйыл Кыргызстандын эгемендигине жыйырма жыл толот. Өткөн жыйырма жылдын ичинде колубуздан келсе азык-түлүгүбүзбү, башка товарларыбызды дүйнө жүзүнө көрсөтүп, сатканга мүмкүнчүлүк болду. Бирок анте албадык.
Тилекке каршы турмуш көрсөтүп жатат, өндүргөн товарыбыз өзүбүздөн башка, КМШ өлкөлөрүнө анча-мынча керек экен. Ошондуктан Орусия менен Казакстанга экспорттоп жатабыз. Чындап келгенде өзүбүздүн экономикабызды Кытайдын экономикасына байлап койдук.
“Азаттык”: Рахмат.
