Линктер

ЧУКУЛ КАБАР!
6-Ноябрь, 2024-жыл, шаршемби, Бишкек убактысы 05:56

АЛЫМКУЛ АТАЛЫКТЫН ТЕГИ ЖАНА ӨСПҮРҮМ КЕЗИ


Кыяс Молдокасымов, Бишкек ХIХ кылымда жашап өткөн кыргыздын чыгаан инсандарынын бири, Кокон хандыгында Аскер башчы болгон Алымкул аталык тууралуу көп эле айтылгандай болду. Бирок, ал Өзбекстандын Анжиян областына караштуу айылда жашагандыгы үчүн анын тегин териштирген учурда Өзбекстандык айрым окумуштуулар аны өзбек деп жазышат. Ал эми Кыргызстандан жарык көргөн эмгектерде Алымкул аталыктын ысымы эскерилбей калган учурлар көп эле кездешет.

Молдо Алымкул Асан уулу – Кокон хандыгында бийликтин эң жогорку баскычына көтөрүлгөн кыргыз инсандарынан. Ал эл арасында «Алымкул аталык» деп таанылса, жазма булактарда ордодогу «Аскер башы», «Эмирлердин эмири» деген бийик даражадагы кызмат орундарын ээлеп турган мамлекеттик ишмер катары белгилүү. Кокон ханынын мөөрү Алымкулдун колунда болуп, ордодогу бардык маселени хандын атынан ал чечип келгенин бизге жеткен бардык булактар далилдеп турат. Ал ордо кызматында болгону 7 жыл кызмат өтөп 33-34 жашында Ташкент шаарын орусиялык баскынчылардан коргоп жатып, 1865-жылы каза болгон.

Алымкул аталыктын теги бардык жазма булактарда кыргыздын кыпчак уруусунан деп көргөзүлөт. Айрым булактарда жөн гана кыргыз-кыпчак Молдо Алымкул деп кездешет. Өзбек Республикасынын Борбордук мамлекеттик архивинде Алымкул аталыктын уулу Шер-Мухаммед (Шермат-К.М) Мырза Алымкулов тууралуу документтер көп учурайт. Анда Мырза Алымкулов Коргонтөбөлүк кыргыз-кыпчак, Алымкул аталыктын уулу деп жазылган. Мына ушул маалыматтан Алымкул аталыктын киндик каны тамган мекенин тактоого болот. Биз Алымкул аталык тууралуу анын жердеши, жакын тууганы Гулямкадыр Кенжебаевден кеңири маалымат алган элек. (Ал акыркы жылдары Бишкек шаарында жашап жүрүп, 1998-жылы каза болду). Анын айтканына караганда Алымкул аталык Өзбекстандын Анжыян облусунун Желекудук районунун Коргонтөбө кыштагынын жанындагы Таштак айылында төрөлгөн. Бул жер азыр Насирдин Исанов айылы деп аталып калды. Алымкул аталыктын көпчүлүк туугандары, урпактары учурда ушул айылда жашайт. Аталган айыл Сузак районунун Жийде айылына жакын, экөөнүн ортосун Кара-Дарыянын сайы бөлүп турат. Гулямкадыр аксакалдын айтканына караганда:

- Молдо Алымкулдун атасы Асан, анын атасы Эркул, андан ары Жамгырчы (Жамгырчынын 2-аты Стамкул), Калыгул, Эркесары, Кенесары болуп, түпкү теги Шырдакбекке барып такалат. Атасы Асан өз мезгилинде Коргонтөбөнүн бийи болуп турган. Ал сүйлөгөндө дайыма оозунан шилекей чачырап тургандыктан, Асан шилекей деп коюшчу экен. Асан бийдин Алымкулдан башка бир кызы болгон.

Энеси Шаарбан Нойгут болуштугуна караштуу (азыркы Баткен району) Бужум –Баткен айылынан, кыргыздын нойгут уруусунан болгон. Анын түпкү теги Жаңыл мырзага барып такалат. Алымкул аталык тууралуу Өзбекстандын Илимдер Академиясынын Чыгыш таануу жана кол жазмалар институнда сакталган «Амир лашкар Алимкул тарихи» («Аскер башчы Алимкул тарыхы») аттуу эмгекте кеңири баяндалат. Аталган эмгек оштук окумуштуу А. Топчуев тарабынан өзбек тилинен кыргыз тилине которулуп, ага профессор Т. Кененсариев түшүндүрмө жасап,«Алымкул аталык» деген аталышта 1999-жылы басылган. Аталган эмгекке караганда Алымкул 2 жашында атасы каза болуп, 5-6 жашка чейин Бужум-Баткенде таекелеринин колунда өсөт. Бирок, бул кол жазманын башка жеринде Алымкул бой жеткенге чейин эле атасынын тирүү жүргөнү, бий болгону айтылат. Аны башка даректер да бышыктайт. Ал түгүл 1858-жылы Малла хан Карасуу тарапка качып келгенде, Молдо Алымкулдун атасынан жардам сурап кайрылганы белгилүү. Жердеши Гулямкадыр аксакалдын бизге айтып бергенине караганда да атасы Асан бий кийинчерээк эле каза болгон. Жогорудагы кол жазмада молдо Дос таекеси деп аталса, Гулямкадыр аксакалдын айтуусуна караганда Дос анын чоң атасы, Алымкулдун аталаш тууганы болгон. Ал өрөөндө өтө билимдүү молдо болуп, Алымкулдун сабатын ачкан. Андан соң Алымкул Анжыяндагы Акмечит медресесинде 2 жыл билимин улантат. Ал 18ге толгондо жездеси Тагайкул датка аскер ишине үйрөтөт. Ал эми Гулямкадыр аксакалдын маалымытына караганда:

- Алымкул 14 жашынан тартып, күрөштөргө катышып тааныла баштайт, жана 16 жашында сарбаз (хандыктагы атчан аскер адамы) болуп, 18 жашында 10 башыдан 100 башыга көтөрүлөт.

Ал эми жогоруда аты аталган кол жазмада бир жылы Шералы хандын уулу, Анжияндын акими Сопубек чоң той берип, ага күлүк аты менен барган Алымкул көзгө көрүнүп, сөзгө алынып, тойго келген Малабектин купулуна толуп, анын өтүнүчүн кабыл алып, жакын жигити болуп калат. Мына ушундан баштап Алымкулдун зоболосу артып, хандыктагы бийлик тепкичтерине көтөрүлө баштаган.
XS
SM
MD
LG