Экономика

Түркмөн бийлиги бир канча мамлекеттин башчылары, эл аралык уюмдардын өкүлдөрү чогулган Ашхабаддагы форум Тынчтык жана ишеним эл аралык жылына, Бейтараптыктын эл аралык күнүнө жана Түркмөнстандын туруктуу бейтараптыгынын 30 жылдыгына арналып уюштурулганын кабарлады.

Анда президент Садыр Жапаров сөз сүйлөп, аймактагы энергетикалык коопсуздук, транспорт жана логистика жаатында кызматташуу маселелерине токтолду. Бул жаатта Кытай–Кыргызстан–Өзбекстан темир жолунун курулушунун маанисин белгиледи.

"Садыр Жапаров Кыргызстан Түркмөнстандын чөлкөмдүк процесстерге, Борбор Азиянын жана коңшу аймактардын энергетикалык коопсуздугун чыңдоого кошкон салымын жогору баалай турганын ырастады. Мындан сырткары Түркмөнстан ишке ашырып жаткан газ жана энергетикалык долбоорлор энергия менен камсыздоонун туруктуулугун жогорулатып, рынокторду кеңейтип, өз ара пайдалуу экономикалык кызматташтык үчүн кошумча мүмкүнчүлүктөрдү түзөрүн кошумчалады. Бул контекстте ал биздин өлкөлөрдүн электр энергиясын жеткирүү жаатындагы ийгиликтүү кызматташтыгын белгиледи. Ошондой эле, транспорт жана логистика тармагында өз ара аракеттенүүнүн олуттуу потенциалы бар экенин белгилеп өттү. Буга байланыштуу президент Кыргызстан мультимодалдык каттамдарды өнүктүрүүгө, учурдагы коридорлорду кеңейтүүгө, жаңы биргелешкен логистикалык чынжырларды түзүүгө катышууга даяр экенин көрсөттү. Бул контекстте ал Кытай–Кыргызстан–Өзбекстан темир жолун куруу долбоорун ишке ашыруу, ошондой эле энергетика тармагында Камбарата-1 ГЭСин куруу долбоору өзгөчө мааниге ээ болорун белгиледи", - деп жазылган президенттин басма сөз кызматынын маалыматында.

Форум алдында Садыр Жапаров түркмөн президенти Сердар Бердымухамедов менен жолуккан. Анда тараптар өз ара алака-катышка байланыштуу маселелерди, энергетика жаатында кызматташууну улантууну макулдашкан.

Дагы караңыз

"Быйыл суу аз". Энергетика тармагы кыштан кантип чыгат?

Кыргызстан Түрмөнстан менен ириде энергетика жаатында кызматташат. Тактап айтканда, кышында электр энергиясын сатып алат.

Эксперт Эрнест Карыбековдун айтымында, адатта бул жерде маселе деле жаралбайт. Бирок газ алып келүүгө инфраструктура даяр эмес, ошондой эле бул маселе Орусиядан дагы көз каранды болот.

"Энергетикага байланыштуу эки өлкөнүн министрликтеринин келишимдери бар. Ошонун негизинде электр энергиясын сатып алабыз. Ал Өзбекстан аркылуу келет. Өзбекстан Түркмөнстандан келген электр энергиясын пайдаланып, ошончо көлөмдөгү электр энергиясын Казакстанга берет. Аны Чымкент пайдаланып, ордуна Жамбыл аркылуу бизге электр энергиясын берет. Бул жерде эми маселе деле жок. Түркмөнстандан Алай аркылуу газ жеткирген газ түтүктөрү бар. Бирок ал транзит эле болот деп ал жакка биз кошулган эмеспиз. Андан сырткары Советтер союзунан калган Түркмөнстандан Казакстанга жеткен эски газ магистралдары бар, бирок ал биздин чек араларга келбейт. Бизге азыр газды "Газпром" алып келип жатпайбы. Алар аны бизге Бухарадан алып келет. Бирок аларда кышында өздөрүндө деле жетишсиз болуп калат. Өлкөнүн түндүгүнө газ Казакстан аркылуу келет. Ошондуктан Түркмөнстандан газ алабыз десек, ага инфраструктурабыз даяр эмес. Бул эми саясий дагы маселе болуп калбадыбы. Газ менен камсыз кылууну жалгыз "Газпром-Кыргызстан" тейлеп жатпайбы. Эгер Кыргызстан түркмөн газын алам десе анда анын укугу деле жок болуп калып жатпайбы. Алабыз деген саясий чечим чыкса деле аны "Газпром" менен сүйлөшүп, ошол аркылуу ишке ашыруу керек. "Газпром" Түрмөнстандан газ алып, аны Казакстанга берип, ал жактан бул жакка чейин линияларды куруп алып келем десе гана ишке ашат. Күйүүчү майга келгенде деле кайра эле Орусияга барып такалып жатат. Түркмөнстандын энергоресурстарынын резерви көп. Газы дагы, электр энергиясы да бар. Алар Иран, Грузияга чейин сатышат. Биз ал жактан көп алабыз десек деле линияларыбыз өткөрө албайт".

Эрнест Карыбеков ошол эле учурда Кыргызстан баары бир энергетикалык көз карандысыздыгын камсыздоого умтулушу керектигин билдирди.

Кыргызстан жыл сайын 17,5 млрд кВт саат электр энергиясын колдонот деп эсептелсе, анын 14,8 миллиарды гана өлкөдө өндүрүлөт. Калган айырманы импорттун эсебинен жабууга туура келет жана электр жарыгын Түркмөнстандан, Казакстандан, Орусиядан жана Өзбекстандан сатып алат.

Дагы караңыз

Кыргызстан күйүүчү майды кайдан алат: Азербайжан, Иран же Түркмөнстан?

Расмий Бишкек Ашхабаддан канча электр энергиясын канчадан импорттору тууралуу адатта маалымат бербейт.

Садыр Жапаров 2021-жылы ант кармап кызматка киришкенден кийинки сапарларынын бири Түркмөнстанга болгон. Ошол жылы ал алгач мамлекеттик, кийинчерээк иш сапар менен барган. Өлкөнүн ошол кездеги президенти Гурбангулы Бердымухамедов баштаган өлкө жетекчилери менен жолуккан. Тараптар биргелешкен бизнес-долбоорлорду колдоо үчүн уставдык капиталы 100 миллион долларлык кыргыз-түркмөн өнүктүрүү фондун түзүүнү макулдашкан.

Ошондой эле күз-кыш мезгилинде Кыргызстанга түркмөн газы менен электр энергиясын жеткирүүгө, Бишкек шаарында кыргыз-түркмөн соода үйүн жана Ысык-Көл облусуна ден соолук чыңдоочу комплекси менен беш жылдыздуу мейманкана курууга байланыштуу келишимдер болгон.

Андан сырткары экономикалык, илимий-техникалык жана маданий-гуманитардык кызматташтыкты бекемдөөгө, өнүктүрүүгө, кеңейтүүгө жана шайкеш келтирүүгө багытталган 14 документке кол коюлганы айтылган.

Ошондон бери кыргыз-түркмөн фонду эмгиче түзүлө элек. Ушул жылдын апрель айында Садыр Жапаров Түркмөнстандын мурдагы президенти, Халк Маслахатынын төрагасы Гурбангулы Бердымухамедов менен телефондон сүйлөшүп, бул фондду түзүүгө байланыштуу иштерди жандантууну сунуштаганы айтылган. Бул фонд тууралуу расмий Ашхабаддын позициясы кандай экени белгисиз.

Экономист Искендер Шаршеевдин пикиринде, Кытай–Кыргызстан–Өзбекстан темир жолунун курулушу менен экономикалык алака-катышты жандантуу мүмкүнчүлүгү бар:

"Бул жолдун негизинде Түркмөнстанга дагы темир жол кире баштайт. CASA-1000 долбоорунун негизинде Кыргызстан аркылуу газ түтүктөрү да өтмөк. Түркмөнстан, Өзбекстан, Тажикстан, Кыргызстан аркылуу Кытайга газ түтүктөрү өтмөк. Ошондуктан ушул сыяктуу долбоорлор кайра каралышы ыктымал. Бул демилгелер 2000-жылдардан бери эле көтөрүлүп келген. Мындай долбоорлордун келечеги бар. Мисалы, Түркмөнстанда фармация өнүккөн, бир кезде бизге түркмөн дары-дармектери көп алынып келген. Кайра иштетилген азык-түлүк боюнча товар алмашса болот. Кызматташуунун потенциалы бар".

Дагы караңыз

"Кыздар аралашкан дипломатия". Түркмөнбашыны жандаган Огулжахан

Түркмөнстандагы форумду утурлай "Азыркы коомдогу аялдардын ролу" деп аталган өзүнчө эл аралык жыйын өттү. Аны азыркы түркмөн президентинин эжеси, мурдагы президенттин кызы Огулжахан Атабаева өткөргөнү белгилүү болду.

Атабаева атасы Гурбангулы Бердымухамедовдун ысымын алып жүргөн кайрымдуулук фондунун вице-президенти. Бул иш-чарага өзбек президенти Шавкат Мирзиёевдин кызы, анын администрациясынын башчысы Саида Мирзиёева, азери президентинин тун кызы Лейла Алиева дагы катышты. Кыргызстандан агартуу министри Догдургүл Кендирбаева барды.

Дүйнөдөгү эң жабык мамлекеттердин бири деп саналган Түркмөнстанды 2006-жылдын аягынан бери башкарып келген Гурбангулы Бердымухамедов 2022-жылы бийликти уулу Сердарга өткөрүп берген. Кийин ал Халк Маслахатынын төрагалыгына дайындалып, улут лидери макамын алган.

Эл арасында "кустуруу" деген ат менен аталып келген жараянга байланыштуу жеке менчик укуктун корголушу боюнча суроолор жаралып келет.

Камчыбек Ташиев соңку маегинде коррупцияга каршы күрөшкө жана анын жыйынтыктарына кеңири токтолгон. Өлкөдөгү ири паракорчулуктун башталган себебин ириде 90-жылдардаагы менчиктештирүү жараяны менен байланыштырган жана аны талап-тоноочулук катары сыпаттаган. Ошол маалдагы таасирлүү, чоң кызматта турган чакан топ байып алганын айткан.

"Коррупцияга каршы күрөштүн натыйжасында мамлекетке 300 миллиард сомдон ашык мал-мүлктү, акча каражаттарын мамлекетке кайтарып бериптирбиз. Миңден ашык ар кандай ишкана-мекеме, объектилерди кайтарып бериптирбиз. Ошондой эле 30 миң гектардан ашык жерди кайра мамлекеттин менчигине кайтарып бериптирбиз. Эмне үчүн Кыргызстанда ушунчалык чоң масштабдагы коррупция башталып кеткен? Ушуга көз жүгүртүп ойлоно турган болсок, бул мамлекеттик мүлктү менчиктештирүү аркылуу талап-тоноо башталганын билесиңер. 1992-1993-жылдары эгемендүүлүктү алгандан кийин мамлекеттик мал-мүлктү менчиктештирүүгө бергенден кийин мамлекетти талап-тоноо ушунчалык күчөгөн. Менчиктештирүү элге кыянатчылык менен жүргүзүлгөн. Менчиктештирүү элдин колунда эмес, кайсы бир топтун, мамлекеттик органда иштеген адамдардын жана шылуундардын гана колунда калган. Ошонун негизинде мамлекет жакырланып кеткен. Менчиктештирүү маалында мыйзамдар бузулган. Ошол менчиктештирилип кеткен мекеме-ишкана өзүнүн багытында иштеши керек болгон. Мисалы, менчиктештирилген автобаза ошол автобаза болуп элге кызмат көрсөтүшү керек болгон. Сен заводду алсаң ошол завод элди жумуш менен камсыз кылышы керек болчу. Булар болсо ошол автобазанын жерин кесип-кесип сатып жиберишкен, машиналарын, техникасын жок кылган. Завод-фабрикаларды талкалап, жерин бөлүп-бөлүп базар кылышкан. Кээ бир жерлерде бала бакчаларды, социалдык объектилерди менчиктеп алышкан", - деген Ташиев.

УКМКнын төрагасы мисал катары Кыргызстандын биринчи президенти Аскар Акаевдин тушунда өкмөт башчы болгон адамды келтирген жана анын 50дөн ашык мүлкү мамлекетке кайтарылганын маалымдаган. УКМКнын төрагасы анын атын ачык атаган эмес.

Дагы караңыз

Кыргыз өкмөтү инвестиция азайганын билдирди. Себеби эмнеде?

1990-жылдардагы менчиктештирилген мүлккө байланыштуу маселе өткөн айда Бишкектеги Султан Мамбеткалиев атындагы Чүй университетинен улам дагы көтөрүлгөн. Атайын кызмат анда кылмыштуу кирешени адалдаштыруу беренеси менен кылмыш иши козголгонун, тергөөдө аталган окуу жайдын жери жеке жактарга сатылып кеткени аныкталганы билдирген. Учурда бул тилкени мамлекеттин карамагына кайтарып алуу аракеттери жүрүп жатканын маалымдаган.

Анын алдында аталган окуу жайдын ректору, Султан Мамбеткалиевдин кызы Чолпон Мамбеткалиева Фейсбук баракчасы аркылуу атасынын атындагы окуу жайдын жерин, ал жактагы үйүн, мүлкүн тартып алуу аракети болуп жатканын айтып, өлкө башчыларына кайрылган. Анда өзү акниет ишкер экенин, жерге байланыштуу бардык мыйзамдуу документтери колунда турганын, бирок ага карабай өзүнө жана жакындарына коркутуу болуп жатканын айтып чыккан.

Менчиктештирүү жараяны буга чейин деле коомчулукта маал-маалы менен талкууланып келген жана 2000-жылдары парламентте маселе көтөрүлүп, талаш-тартыш менен коштолгон учурлар болгон.

Жогорку Кеңештин мурдагы депутаты, Коммунисттер партиясынын төрагасы Исхак Масалиев "Азаттыкка" комментарий берип жатып, мыйзамсыз менчиктештирилген мүлктөрдүн мамлекетке кайтарылып жатканын кубаттай турганын айтты. Ошол эле маалда акниет сатып алуучулардын кызыкчылыгы, укугу корголушу керектигин билдирди.

"Биз, коммунисттер менчиктештирүүгө башынан эле каршы болгонбуз. Бул менчиктештирүү 90-жылдан баштап айрым аткаминерлердин кызыкчылыгы үчүн болду. Социализмдин принциптерин талкалаш үчүн элди "мобул заводду сен алсаң" деп кызыктырып, мүлктөрдү талкалап кетишкен. Айрым ири заводдорду атайын эл аралык программанын негизинде талкалашкан. Ошондуктан ошол менчиктештирүү жараяны жүрүп жаткан маалда жетекчилик кызматтарда болуп, ошол кызмат абалынан пайдаланып завод-фабриканы менчиктештирип алса, аларды жоопко тартуу керек. Азыр деле кеч эмес. Сөзсүз эле камакка алуу керек эмес, ошол мүлк кайтарылышы керек. Бирок бул жерде өтө чоң көйгөй бар, айрым мүлктөр үчүнчү-төртүнчү колго өтүп кеткен. Ошол объектилерди кызылдай акчага сатып алган адамдардын тагдыры кандай болот, алардын акчасын ким кайтарат деген суроо болот. Акчасын коротуп, сатып алып, оңдоп-жасагандан кийин мыйзамсыз менчиктештирилген объект деп аны тартып алса, акниет сатып алуучу эмне болот? Менчиктештирип алган киши күйөбү же андан сатып алгандарбы? Бирок мамлекетке кайтарууну токтотпош керек, ири заводдор-ишканалар мамлекетке кайтарылышы керек. Мыйзамсыз менчиктештирип алгандар эртеби-кечпи жооп бериши керек".

Дагы караңыз

Коррупцияга каршы күрөш: Ортодон төмөнкү катмар паракорчулуктан арыла элекпи?

Адвокат Агзам Дүйшөналиев дагы менчикке болгон укук маселесине токтолду. Мыйзамга ылайык, мүлктөр мамлекетке соттун чечими менен гана өтүшү керектигин белгиледи.

"Менчикке болгон укук Конституцияда жазылган. Жеке менчикке кол тийбестик бар. Ал соттун гана чечими менен алынышы керек. Коррупцияга токтоло турган болсок, анда эскирүү мөөнөтү жок. Эгер коррупция беренеси менен кызмат адамдары жоопко тартылса, анда анын мүлкү конфискацияланышы керек. Мамлекеттик мүлктөр мыйзамсыз менчиктештирип кеткен болсо, ошол кызматта отурган адамдар жоопко тартылып, ошолордон өндүрүлүшү керек. Мыйзамда "акниет сатып алуучу" деген түшүнүк бар. Эгер ошол адам мүлктү мыйзамды бузбай сатып алса анда анын менчигинде калышы керек. Азыр эми өз ыктыяры менен өткөрүп берди деп маалымат берип жатышпайбы. Бирок мамлекеттин карамагына соттун гана чечими менен алынышы керек. Себеби мыйзамда "алдоо же коркутуу жолу менен алынса ошол мүлктүн ээси кайра сотко кайрыла алат" деген жобо бар".

Дагы караңыз

Мамлекетке 10 млрд сомдук мүлк өттү. "Аю" бизнес-империясы урадыбы?

Кыргызстанда коррупцияга каршы мыйзамдар катаалдашкан. Былтыр жыл аягында президент Садыр Жапаров коррупцияга айыпталгандарга жазаны күчөтүү тууралуу мыйзамга кол койгон. Ага ылайык, “Коррупция” беренеси менен соттолгондорго мамлекеттик кызматта иштөөгө өмүр бою тыюу салынат.

Кылмыш-жаза кодексинин “Коррупция” жана “Шалаакылык” беренелери менен айып тагылгандар күнөөсүн мойнуна алуу боюнча тергөө менен келишим түзүп, келтирилген чыгымды толугу менен төлөгөндө ушул беренелерде каралган жазанын жарымын абакта өтөшү керек. Шектүү күнөөсүн мойнуна алса да пробациялык жаза колдонулбайт.

• Эл аралык Transparency International (TI) уюмунун былтыркы дүйнөдөгү жемкорлуктун индексине ылайык, Кыргызстан жалпы 100 баллдан 25 упай алып, дүйнөдөгү 180 өлкөнүн ичинен 146-орунга жайгашкан. 2023-жылы 26 балл менен 141-орунга жазылган болчу. Упай канчалык көп болсо, жемкорлук деңгээли ошончолук төмөн деп эсептелет.