Улуттук коопсуздук кызматы менен Ички иштер министрлиги бирге иштеп чыккан “издөөгө алынгандардын тизмеси" көп жылдан бери чет элде окуп, иштеп жүргөндөрдү кабатырга салууда. Мындай тизмеге Сирия жана Ирактагы согушкерлерге кошулгандардан тышкары, көп жылдан бери мекенден сыртта жүргөндөр да кирип калганы айтылууда.
Маалыматтарга караганда, тизмедеги адам колго түшсө, сөзсүз камалат жана кечирим берилбейт. Жаран “кара тизмеде” экенинен кабарсыз болушу, чет элден туулган жерине кайтып келген кезде кармалышы мүмкүн.
“Кара беткапчандардын” рейддери, тергөөгө чакыруулар, милицияга сурак берүүлөр – издөөдө жүргөндөрдүн Өзбекстандагы туугандарын түйшүккө салууда.
Египетке качкан жигит
Учурда Египетте жашап жүргөн 33 жаштагы Шавкат (аты-жөнү өзгөртүлдү) “Азаттыкка” курган маегинде атайын кызматтын басымынан качып, төрт жыл мурда Каирден башпаанек тапканын айтты:
- Владивостокто 12 жыл жашадым. 2012-жылы иним экөөбүз издөөгө алыныптырбыз. Иним намаз окучу эмес. Аны Орусиядан кармап кетишти. Динчил болбосо да, ага динге байланыштуу айыптарды коюшту жана тогуз жылга камап салышты. Андан тышкары, мен тааныган эки баланы да алып кетип, камап жиберишти. Айла жок, үй-бүлөмдү алып Египетке качып кеттим.
Шавкат менен кошо анын 29 айылдашы диний экстремизмге шектелип, эл аралык издөөгө берилген.
Күч органдарындагы булагыбыз сунуштаган документ “Диний-экстремисттик уюмдарга мүчө деп издөөгө алынгандардын туугандарынын уюлдук телефон номурлары” деп аталат.
Соңку эки жылда Өзбекстанда “Ислам мамлекети” радикал тобуна “кошулгандарга” байланыштуу жүрүп жаткан сот иштерин эсепке ала турган болсок, бул документке алгач караганда, “Сирия жана Иракка качкан өзбек жоочулары” деген тизме болсо керек деген ойго кетесиз.
Бирок бул тизмеге илинип калган Шавкат экстремист эместигин айтууда:
Күч органдарынан алынган документ
- Ооба, намаз окуйм. Бирок эч кандай агымдарга аралашкан эмесмин. Диндин өз жолу бар. Ал жолдон чыккандар адашат. “Ислам мамлекети” террордук тобунун жасап жаткан иштерин туура эмес деп эсептейм. Жихадга кошулуу жөнүндө ойлоп да көргөн эмесмин. Төрт жылдан бери нары-бери качып жүрөбүз. Бир гана кыялым – мындай жашоо аяктап, эркин өмүр сүрсөм болду. Балдарыма коркпой тарбия берүүнү каалайм. Иним камактан чыкса экен деп тилейм. Башка эч нерсе керек эмес,- дейт төрт жылдан бери Өзбекстанда экстремизмге шектелип издөөгө алынган Шавкат.
Шавкат менен сүйлөшкөн соң тизмедеги башка кишилерге жана алардын туугандарына байланыштык. Документтеги 30 адамдын жакындарына таандык деп жазылган 53 телефон номурдун ар бирине чалып, 17 адам менен маектештик.
Бизге маалым болгондой, Шавкаттан тышкары, анын беш айылдашы Египетте баш калкалап жүрүшөт. Жетөө Түркияда, бирөө Норвегияда экен. Дагы үч кишинин кайда экени беймаалым.
Издөөгө алынгандардын төртөө аял, калганы эркектер. Жаш курактары 26дан 46 жашка чейин. Алардын айрымдары 8 жыл, кээ бирлери бир жыл мурун издөөгө алыныптыр.
Владивостоктогу “өзбектерге аңчылык”
Шавкат башка айылдаштары сыяктуу Владивостокко акча табуу үчүн келген. Мектепти аяктап, дарыгер болуу максатында Медицина институтуна тапшырып, келишимдик негизде окууга кирген экен. Бирок акчасы жетпей, Орусияга мигрант болуп жөнөйт. Каражат топтоп, окуусун улантууну көздөгөн:
- Орусияга келип, курулуш тармагын үйрөндүм. Дарыгер болгум келбей да калды. Бир орус кызга үйлөндүм. Балалуу болдук.
Шавкаттын айтымында, Владивостоктогу өзбектерге күч түзүмүнүн “аңчылыгы” жети жылдай мурун башталган. Орусиянын тартип сакчыларынын жардамы менен айрымдары кармалган.
- Владивостокто жүргөн анжияндык өзбектер кайсы бир агымга аралашып калган. Чынында, ошол агымга иштешкен. Алар Өзбекстанга барган кезде сумкаларынан ошол агымга тиешелүү кагаздар чыгыптыр. “Биз төңкөрүш кылууну көздөгөнбүз” деп моюнга алышкан экен. Ошол окуядан соң өрөөндөн Орусияга келип иштеп жаткандар чекеден кармала баштады. Анан башка облустардын тургундарына өтүштү. Көбүн Орусиянын полициясы кармап берди.
Ал-Азхарда окугандар көзөмөлдө
Бул окуялардан соң Шавкат Египеттен башпаанек табат. Беш айылдашы Ал-Азхар университетинде окуган экен. Алардын бири 39 жашта. Бул тууралуу аталаш тууганы айтып берди:
- Египетте окуп, анан ошол жакта иштей баштады. Төрт жылдай мурун туугандарын милиция чакырып, ал издөөгө алынганын айтышты. Тергөөчүдөн анын себебин сурасак, “Көп жылдан бери Өзбекстанга келе элек. Документсиз жүрөт” деп айтты. Жээним издөөгө алынганын угуп, Египеттен Түркияга өтүп кетти. Үйгө келүүнү каалайт. Бирок камалып калуудан коркот.
Өзбекстандын ички иштер тармагында иштеген булагыбыз билдиргендей, 2011-жылы “Араб жазы” башталгандан соң диний айыптоолор коюлган өзбекстандыктардын саны көбөйгөн:
- “Араб жазы” деген балакет чыкпадыбы. Араб мамлекеттеринде жүргөн бардык өзбекстандыктар көзөмөлгө алына баштады. Чынында, Өзбекстанга көптөн бери келбей жүргөндөрдү издөөгө алуу боюнча буйрук бар. Бул коопсуздук максатындагы кадам. Эгер ал туура эмес агымга кошулган болсо, албетте анын Өзбекстандагы туугандарын да байкап турганыбыз оң. Орусия менен Түркия жихадга жол алгандар үчүн транзитке айланбадыбы. Андыктан, ошол жактагы өзбекстандыктар тууралуу шектүү кабар түшсө, дароо көзөмөлгө алынат.
Айрым кишилер менен маектешип отуруп, Улуттук коопсуздук кызматынын өкүлдөрү шектүүлөргө дайыма телефон чалып турарын билдик. Муну Шавкат да бышыктайт:
- Атайын кызмат өкүлдөрү чалып турушат. “Каердесиз? Тынчсызбы? Эмне кылып жүрөсүз?” деп сурашат. Эки күн мурун Whatsapp'тан да жазышкан.
Мирзиёев Каримовдун дин саясатын улантабы?
Адам укугун коргоочулар маркум президент Ислам Каримовдун диний экстремизм боюнча саясатын айыпташат. Азыр президенттикке талапкер, ошол эле кезде мамлекетти башкарып жаткан Шавкат Мирзиёев бул жаатта Каримов баштаган жолу улантарын билдирген.
Динге байланыштырса, Интерпол көңүл бурат. Бул өтө татаалдашып кеткен жараян. Өзбекстандагы мурдагы саясат тилекке каршы азыр да уланууда.Сурат Икрамов
Өзбекстан диний экстремизмге каршы “олуттуу” күрөшүп жатканына карабай, бул боюнча канча адам камалганы жана издөөдө экени ачык маалымдаган эмес.
Укук коргоо органдарынан алынган маалыматтарга ылайык, издөөгө алынгандар ар бир район-шаарда бар. “Азаттыкка” келип түшкөн документте 25 миң киши жашаган бир эле айылда 30 киши “экстремист” деп шектелип жатканы жазылган. Мамлекетте элдин саны 32 миллионго жакындап калганын эсепке алсак, анда шектүүлөр саны 40 миң чамалуу деп болжолдосо болот.
“Диний айыптоо Интерпол үчүн ойлоп табылган”
Сурат Икромов
Диний айыптоолор менен издөөгө берилгендер жана камалгандар менен байланыштуу жагдайларды изилдеп жүргөн укук коргоочу, Ташкенттеги “Көз карандысыз адам укуктары коргоочулар” демилгелүү тобунун жетекчиси Сурат Икромов мындай дейт:
- Соңку кездери издөөгө алынгандар көбөйдү. Терроризмге каршы күрөш башкармалыгында иштегендер участкалык милиция өкүлдөрүнө келет да, анын аймагынан ким кайда кеткенин сурашат. Айыл же көчө башчыдан даректерин, телефондорун алышат. Анан аларга диний экстремизмге байланыштуу айыптарды коюшат. Анткени, динге байланыштырса, Интерпол көңүл бурат. Бул өтө татаалдашып кеткен жараян. Өзбекстандагы мурдагы саясат тилекке каршы азыр да уланууда. Темир тор артындагы 13 миң адам динге байланыштуу камалган. Канчасынын сотуна катыштым, бирөө да эмне үчүн камалганын билишпейт.
Ушу тапта чет элде жүргөн миңдеген өзбекстандыктар “кара тизмеден” кантип чыгуунун жолун билбей, баштары маң. Көптөн бери чет элде окуп, иштеп жүргөн айрымдар бул тизмеде бар же жок экенин биле албай убара.