Кыргыз-өзбек чек арасындагы жаңжалдын чыгуу себептери иликтене баштады.
Кыргыз өкмөтү түзгөн комиссия Чарбак чек ара тозотуна зым карагайды талаштуу тилке менен өткөрүү чечимин ким, кандайча кабыл алганын тактап жатат.
Буга чейин Кыргызстандын Коргоо кеңеши кыргыз-өзбек айылдарындагы чек ара жаңжалы мамыларды орнотууда тараптардын өз ара макулдашпаганынан улам тутанганын кабарлаган.
Дегеле Сох анклавынын колтугундагы Чарбак айылынын таржымалы, бул тилкенин стратегиялык мааниси кандай?
Чарбак - Баткен районуна караштуу Кыштут айыл өкмөтүнө кирген алты айылдын бири. Райондун мурунку акими Хаит Айкыновдун “Азаттыкка” маалымдашынча, анда 300дөй эл адам жашайт: элдин саны жагынан айыл өкмөттөгү эң кичинекей кыштак болуп эсептелет. Кошуна Чарбак-Хушаяр кыргыз-өзбек айылдарында буга чейин жайыт, суу талаш, өзбек чек арачылардын мамилелеринен улам чатак чыгып жүргөн:
- Айылдын түштүк жагынан тоо кыркалары, калган тараптарынын баары Өзбекстан менен чектешкен. Анда бир башталгыч мектеп ашар менен курулган. Шартка жараша айрым класстар толбосо да орто мектеп бар. 2010-жылдары мен иштеп жүргөндө тополоң болуп, анда жайыт маселеси көтөрүлгөн эле. Ошондо биздин өкмөт, чек ара кызматы Кыштут айылында такталган 10 чакырым жерди тикенек зым менен тосууну пландаштырган.
Кыштут айыл өкмөтүнүн тургуну Айдаралы Сапаров Сохтун жака белиндеги Сайдан башка беш айылга анклавга кирбей эле каттаса болоорун, бирок кышында кыйналып калышарын кеп салып берди:
- Биздин айылдарга Сох анклавы менен өтөт. Себеби Сох тегиз жерде, а биздики тоого чыгып кетет. “Акаев жолу” деп Акаевдин тушунда тоо аркылуу курулган жол бар. Ошол аркылуу да барса болот. Бирок ал берки Сай айылына өтпөйт. Таян аркылуу Сайга өтө турган жол бийик болуп, Өзбекстандын чек арасы менен чектешип, колот болуп калат. Сайга өтүш үчүн туннель куруу керек. Ал эми калган айылдарга Сохсуз өтсө болот. Бирок жол бийик тоодо болгондуктан кышында катаал болуп калат.
Кыргызстандын Коргоо кеңеши жаңжал мамлекеттик чек аранын так эместигинен жана электр зымын тартып келүү үчүн мамыларды орнотууда тараптардын өз ара макулдашылбаган аракетинен улам тутанганын маалымдаган.
Чек ара кызматынын штаб башчысы Искендер Мамбеталиев айрым мамылар чынында эле талаштуу тилкеге тургузулуп калганын, бирок кыргыз тарап аны жылдырганы жатканын “Азаттыкка” айтып берди:
- Мамыларды орнотуп жаткан ишкана алты эле мамыны туура эмес орнотуп алыптыр. Аны эки метр бери жылдырып, кайра эки-үч саатта эле алып коймок болчу. Ал мамылар алынганы жаткан. Бирок ага карабай Өзбекстандын жарандары башаламандык кылып, талкалап, мамыларды сууруп алып, биздин чек арачыны сабап, куралын алууга аракет кылышкан. Айылдын ичиндеги мурда колдонуп жүргөн мамыларды да талкалап кетишпедиби.
Өзбекстандын Хушаяр айылынын тургундары Кыргызстан Чарбак чек ара тозотун орнотконго чейин кыргыз айылын ээн-эркин аралап, жайытка малын жайып, суусун пайдаланып жүрчү экен.
Искендер Мамбеталиев жаңжалдын башкы себеби ушул болгондугун билдирди:
- Чек ара тозоту орнотулгандан кийин өзбек жарандарына сөзсүз режимдик чектөөлөр болот да. Анткени азыркыга чейин алар ээн-эркин биздин жайыттарга чыгып, биздин сууну пайдаланып, биздин жол менен жүрчү. Эң чоң маселе - биздин жарандардын жайыттарын пайдаланчу. Эми алар ал жерде кыргыз чек арачылары көбөйүп жатканын көрүп жатат. Жактырбаганын түпкү себеби ушул болуп атат.
Азыр кыргыз өкмөтүнүн комиссиясы чек арадагы жаңжалдын чыгуу себептери иликтей баштады.
Баткендеги өкмөттүн өкүлүнүн орун басары Саитжан Эратовдун “Азаттыкка” маалымдашынча, электр мамыларын талаштуу тилкеге орнотууга ким кандайча уруксат бергени учурда такталып жатат:
- Электр мамылары коюлуп жатканын мен ушул жерге келип билип атам. Өз убагында бул тууралуу облус бийлигине жакшы маалымат беришкен эмес. Буга иликтөөнүн жыйынтыгында баа берилет.
Ал арада жергиликтүү талдоочулар чек арадагы аймактарда кандайдыр бир иш-аракеттерди жургүзүүдө астейдил мамиле керектигин белгилешүүдө.
“Эл аралык толеранттуулук үчүн” коомдук фонддун Баткендеги өкүлү Роберт Абазбеков Чарбак боюнча талдап-иликтеген иштер жетишсиз болгон деп эсептейт:
- Биз “жаңжалга карата сезимталдык”, деп коёбуз го, ошону эске алышыбыз керек. Бир иш-аракетти жасайбыз деп, башка нерсеге зыян келтирип албашыбыз керек. Чарбакка зым тартабыз деп чоң жаңжал чыкты.
Кыргыз өкмөтү Чарбактагы чек ара тилкелери эки тараптын макулдашуусу менен толук такталганын маалымдаган. Аймактагы чек ара тозоту былтыр жыл этегинде, премьер-министр Жантөрө Сатыбалдиев барганда расмий түрдө ачылган болчу.
Буга чейин Кыргызстандын Коргоо кеңеши кыргыз-өзбек айылдарындагы чек ара жаңжалы мамыларды орнотууда тараптардын өз ара макулдашпаганынан улам тутанганын кабарлаган.
Дегеле Сох анклавынын колтугундагы Чарбак айылынын таржымалы, бул тилкенин стратегиялык мааниси кандай?
Чарбак - Баткен районуна караштуу Кыштут айыл өкмөтүнө кирген алты айылдын бири. Райондун мурунку акими Хаит Айкыновдун “Азаттыкка” маалымдашынча, анда 300дөй эл адам жашайт: элдин саны жагынан айыл өкмөттөгү эң кичинекей кыштак болуп эсептелет. Кошуна Чарбак-Хушаяр кыргыз-өзбек айылдарында буга чейин жайыт, суу талаш, өзбек чек арачылардын мамилелеринен улам чатак чыгып жүргөн:
- Айылдын түштүк жагынан тоо кыркалары, калган тараптарынын баары Өзбекстан менен чектешкен. Анда бир башталгыч мектеп ашар менен курулган. Шартка жараша айрым класстар толбосо да орто мектеп бар. 2010-жылдары мен иштеп жүргөндө тополоң болуп, анда жайыт маселеси көтөрүлгөн эле. Ошондо биздин өкмөт, чек ара кызматы Кыштут айылында такталган 10 чакырым жерди тикенек зым менен тосууну пландаштырган.
Кыштут айыл өкмөтүнүн тургуну Айдаралы Сапаров Сохтун жака белиндеги Сайдан башка беш айылга анклавга кирбей эле каттаса болоорун, бирок кышында кыйналып калышарын кеп салып берди:
- Биздин айылдарга Сох анклавы менен өтөт. Себеби Сох тегиз жерде, а биздики тоого чыгып кетет. “Акаев жолу” деп Акаевдин тушунда тоо аркылуу курулган жол бар. Ошол аркылуу да барса болот. Бирок ал берки Сай айылына өтпөйт. Таян аркылуу Сайга өтө турган жол бийик болуп, Өзбекстандын чек арасы менен чектешип, колот болуп калат. Сайга өтүш үчүн туннель куруу керек. Ал эми калган айылдарга Сохсуз өтсө болот. Бирок жол бийик тоодо болгондуктан кышында катаал болуп калат.
Кыргызстандын Коргоо кеңеши жаңжал мамлекеттик чек аранын так эместигинен жана электр зымын тартып келүү үчүн мамыларды орнотууда тараптардын өз ара макулдашылбаган аракетинен улам тутанганын маалымдаган.
Чек ара кызматынын штаб башчысы Искендер Мамбеталиев айрым мамылар чынында эле талаштуу тилкеге тургузулуп калганын, бирок кыргыз тарап аны жылдырганы жатканын “Азаттыкка” айтып берди:
- Мамыларды орнотуп жаткан ишкана алты эле мамыны туура эмес орнотуп алыптыр. Аны эки метр бери жылдырып, кайра эки-үч саатта эле алып коймок болчу. Ал мамылар алынганы жаткан. Бирок ага карабай Өзбекстандын жарандары башаламандык кылып, талкалап, мамыларды сууруп алып, биздин чек арачыны сабап, куралын алууга аракет кылышкан. Айылдын ичиндеги мурда колдонуп жүргөн мамыларды да талкалап кетишпедиби.
Өзбекстандын Хушаяр айылынын тургундары Кыргызстан Чарбак чек ара тозотун орнотконго чейин кыргыз айылын ээн-эркин аралап, жайытка малын жайып, суусун пайдаланып жүрчү экен.
Искендер Мамбеталиев жаңжалдын башкы себеби ушул болгондугун билдирди:
- Чек ара тозоту орнотулгандан кийин өзбек жарандарына сөзсүз режимдик чектөөлөр болот да. Анткени азыркыга чейин алар ээн-эркин биздин жайыттарга чыгып, биздин сууну пайдаланып, биздин жол менен жүрчү. Эң чоң маселе - биздин жарандардын жайыттарын пайдаланчу. Эми алар ал жерде кыргыз чек арачылары көбөйүп жатканын көрүп жатат. Жактырбаганын түпкү себеби ушул болуп атат.
Азыр кыргыз өкмөтүнүн комиссиясы чек арадагы жаңжалдын чыгуу себептери иликтей баштады.
Баткендеги өкмөттүн өкүлүнүн орун басары Саитжан Эратовдун “Азаттыкка” маалымдашынча, электр мамыларын талаштуу тилкеге орнотууга ким кандайча уруксат бергени учурда такталып жатат:
- Электр мамылары коюлуп жатканын мен ушул жерге келип билип атам. Өз убагында бул тууралуу облус бийлигине жакшы маалымат беришкен эмес. Буга иликтөөнүн жыйынтыгында баа берилет.
Ал арада жергиликтүү талдоочулар чек арадагы аймактарда кандайдыр бир иш-аракеттерди жургүзүүдө астейдил мамиле керектигин белгилешүүдө.
“Эл аралык толеранттуулук үчүн” коомдук фонддун Баткендеги өкүлү Роберт Абазбеков Чарбак боюнча талдап-иликтеген иштер жетишсиз болгон деп эсептейт:
- Биз “жаңжалга карата сезимталдык”, деп коёбуз го, ошону эске алышыбыз керек. Бир иш-аракетти жасайбыз деп, башка нерсеге зыян келтирип албашыбыз керек. Чарбакка зым тартабыз деп чоң жаңжал чыкты.
Кыргыз өкмөтү Чарбактагы чек ара тилкелери эки тараптын макулдашуусу менен толук такталганын маалымдаган. Аймактагы чек ара тозоту былтыр жыл этегинде, премьер-министр Жантөрө Сатыбалдиев барганда расмий түрдө ачылган болчу.