Казакстанда президенттик шайлоо мөөнөтүнөн мурда өтө турган болду. Президент Нурсултан Назарбаев кечээ ушундай сунуш менен чыкты.
Назарбаев кечээ (31-январда) мына ушундай сунуш менен чыгып жатып, бийлигин референдум менен узартууга барбай турганын жарыялады.
Президенттин оппоненттери болсо мунун баарын саясий оюн катары сыпатташууда.
"Бириктирүүчү формула"
Казакстанда референдум демилгесин көтөргөндөр тээ совет доорунун акыркы жылдарынан бери жумурияттагы бийлик тизгинин башкага бербеген президент Нурсултан Назарбаевдин бийлик мөөнөтүн түз шайлоосуз эле 2020-жылга чейин узартууну көздөшкөн.
Демилгени казак парламенти да кош колдоп жактап, референдумга жол ачуу үчүн Конституцияга өзгөртүү киргизүү боюнча атайы мыйзам кабыл алууга жетишкен.
Өлкөнүн Конституциялык кеңеши мына ошол мыйзамды Баш мыйзамдын талаптарына ылайык келбейт деи тапты.
Казак президенти болсо дүйшөмбү күнү (31-январда) Астанада Ак Ордодон жасаган кайрылуусунда, референдумга барбоону чечкенин “демократиялык жол менен шайланган туңгуч президент катары калктын эң жогорку мүдөөсүн жетекчиликке алуу” деп түшүндүрдү:
- Бизге ажырым сала турган референдум же шайлоонун ортосунан мен элибиздин демократиялык принциптерге берилүү жөнүндөгү эркин эске алган жана бизди бириктирүүчү формуланы - азыркы бийлик укугумду эки жылга кыскартканына карабай - мөөнөтсүз шайлоо өткөрүүнү сунуш кылам. Тийиштүү мыйзам долбоорун парламентке киргизем.
Парламент демекчи, казак президентинин жогорудагы жарыясынан кийин ушул шаршемби күнү казак парламентинин кош палатасынын биргелешкен жыйыны өтөрү айтылды. Анда кезексиз шайлоонун мөөнөтү белгиленип калышы мүмкүн. Казакстандын буга чейинки акыркы президенттик шайлоосу 2005-жылы болгон жана мыйзам боюнча эми 2012-жылы өтүүсү керек эле. Бирок эми ортодон адегенде анча белгисиз аймактык университет демилгечи болгон референдум сунушу шайлоо мөөнөтүн өзгөрттү.
“Саясий оюн”
1991-жылкы көз карандысыздыктан бери Казакстандын бир дагы парламенттик же президенттик шайлоосу эл аралык байкоочулар тарабынан эркин же адилет деп таанылган эмес.
Президенттин оппоненттери Назарбаевдин соңку жарыясын да саясий оюн катары мүнөздөшүүдө.
Мурдараак алдыдагы президенттик шайлоого катышарын жарыялаган эки саясатчынын бири Жасарал Куанышалин мындай дейт:
- Мунун баары Назарбаевдин сценарийи боюнча өтүп жаткан оюн. Негизинен Назарбаевдин бир да шайлоосу өз убагында өткөн жок деп айтууга болот. Алдын ала өздөрү ушул сценарийдин негизинде баарын даярдап койгон.
Шайлоону өткөрүшөт. Бүткүл административдик ресурсту пайдаланышат. Кол бала шайлоо комиссияларынын баары азыр сакадай болуп даяр туру.
Казакстанда президенттик шайлоого катышарын күн мурунтан жарыялагандардын дагы бири, катталбаган “Алга” партиясынын лидери Владимир Козлов президент четке каккан референдум жана сунуш кылган мөөнөтсүз шайлоонун формасы бөлөк болгону менен маңызында айрыма жок деп эсептейт.
Анын пикиринде, казак президенти эрте шайлоого 2012-жылкы шайлоонун жыйынтыгынан күмөн санагандан улам барууда:
- Албетте азыр жарыяланган мөөнөтсүз шайлоо талапкерлерге бул шайлоого даярданууга мүмкүндүк бербейт.
Оюн иш жүзүндө бир дарбазаны көздөй болот.
Тышкы факторлор
Айрым аналитиктер Казакстанда президент Нурсултан Назарбаевге тең келүүчү саясий атаандаш жоктугун, оппозиция чаржайыт жана алсыз экендигин айтышат.
Саясий изилдөөлөр боюнча Алматыдагы Евразия борборунун директору Рустем Лебеков казак президентинин чечимине кандайдыр бир деңгээлде Жакынкы Чыгыш өлкөлөрүндөгү соңку нааразылык акциялар менен демонстрациялар таасир берди деген пикирде.
Алматылык дагы бир саясат таануучу Айдос Сарым болсо казак президентинин чечимине таасир берген тышкы факторлор катары АКШ баштаган Батыш өлкөлөрүнүн сунуш кылынган референдумга карата терс реакциясын, Орусиядагы президенттик шайлоонун да 2012-жылга белгиленип турушун атайт:
- Жакында Мамлекеттик катчыбыз Европаны жана АКШны аралап келди.
Алардын пикири айкын экендигине көзү жеткенден кийин ушундай кадамга барып жаткан сыяктуу.
Менин түшүнүгүмдө, бул кадамдын дурус жери - Казакстан өзүнүн шайлоосун Орусиянын күн тартибине, бул өлкөнүн ички кырдаалына байлабай бөлөк өткөрүүсү.
Казакстан өз маселесин Путин менен Медведевдин тартышына чейин толук чечип алганы бир жагынан пайдалуу болчудай.
Казакстандын өзүндө референдумга демилгечи болгондор аны өтүшү үчүн беш миллиондон ашуун кишинин, же өлкөдөгү шайлоочулардын жарымынан көбүнүн колун жыйнадык деп ырастаганы менен жүздөгөн адамдар интернеттеги шеринелерде (форумдарда) Назарбаевди адилет жана ачык шайлоо өткөрүүгө да чакырышкан.
АКШ Мамлекеттик катчысы Хиллари Клинтон өткөн аптада Казакстандын тышкы иштер министри жана мамлекеттик катчысы Канат Саудабаев менен Вашингтондогу жолугушуу учурунда референдум демократиядан артка чегинүү болорун белгилеп, Казакстан демократия жана адам укуктары жаатындагы эл аралык милдеттемелерин аткарарына ишеним билдирген.
Президенттин оппоненттери болсо мунун баарын саясий оюн катары сыпатташууда.
"Бириктирүүчү формула"
Казакстанда референдум демилгесин көтөргөндөр тээ совет доорунун акыркы жылдарынан бери жумурияттагы бийлик тизгинин башкага бербеген президент Нурсултан Назарбаевдин бийлик мөөнөтүн түз шайлоосуз эле 2020-жылга чейин узартууну көздөшкөн.
Демилгени казак парламенти да кош колдоп жактап, референдумга жол ачуу үчүн Конституцияга өзгөртүү киргизүү боюнча атайы мыйзам кабыл алууга жетишкен.
Өлкөнүн Конституциялык кеңеши мына ошол мыйзамды Баш мыйзамдын талаптарына ылайык келбейт деи тапты.
Казак президенти болсо дүйшөмбү күнү (31-январда) Астанада Ак Ордодон жасаган кайрылуусунда, референдумга барбоону чечкенин “демократиялык жол менен шайланган туңгуч президент катары калктын эң жогорку мүдөөсүн жетекчиликке алуу” деп түшүндүрдү:
- Бизге ажырым сала турган референдум же шайлоонун ортосунан мен элибиздин демократиялык принциптерге берилүү жөнүндөгү эркин эске алган жана бизди бириктирүүчү формуланы - азыркы бийлик укугумду эки жылга кыскартканына карабай - мөөнөтсүз шайлоо өткөрүүнү сунуш кылам. Тийиштүү мыйзам долбоорун парламентке киргизем.
Парламент демекчи, казак президентинин жогорудагы жарыясынан кийин ушул шаршемби күнү казак парламентинин кош палатасынын биргелешкен жыйыны өтөрү айтылды. Анда кезексиз шайлоонун мөөнөтү белгиленип калышы мүмкүн. Казакстандын буга чейинки акыркы президенттик шайлоосу 2005-жылы болгон жана мыйзам боюнча эми 2012-жылы өтүүсү керек эле. Бирок эми ортодон адегенде анча белгисиз аймактык университет демилгечи болгон референдум сунушу шайлоо мөөнөтүн өзгөрттү.
“Саясий оюн”
1991-жылкы көз карандысыздыктан бери Казакстандын бир дагы парламенттик же президенттик шайлоосу эл аралык байкоочулар тарабынан эркин же адилет деп таанылган эмес.
Президенттин оппоненттери Назарбаевдин соңку жарыясын да саясий оюн катары мүнөздөшүүдө.
Мурдараак алдыдагы президенттик шайлоого катышарын жарыялаган эки саясатчынын бири Жасарал Куанышалин мындай дейт:
- Мунун баары Назарбаевдин сценарийи боюнча өтүп жаткан оюн. Негизинен Назарбаевдин бир да шайлоосу өз убагында өткөн жок деп айтууга болот. Алдын ала өздөрү ушул сценарийдин негизинде баарын даярдап койгон.
Шайлоону өткөрүшөт. Бүткүл административдик ресурсту пайдаланышат. Кол бала шайлоо комиссияларынын баары азыр сакадай болуп даяр туру.
Казакстанда президенттик шайлоого катышарын күн мурунтан жарыялагандардын дагы бири, катталбаган “Алга” партиясынын лидери Владимир Козлов президент четке каккан референдум жана сунуш кылган мөөнөтсүз шайлоонун формасы бөлөк болгону менен маңызында айрыма жок деп эсептейт.
Анын пикиринде, казак президенти эрте шайлоого 2012-жылкы шайлоонун жыйынтыгынан күмөн санагандан улам барууда:
- Албетте азыр жарыяланган мөөнөтсүз шайлоо талапкерлерге бул шайлоого даярданууга мүмкүндүк бербейт.
Оюн иш жүзүндө бир дарбазаны көздөй болот.
Тышкы факторлор
Айрым аналитиктер Казакстанда президент Нурсултан Назарбаевге тең келүүчү саясий атаандаш жоктугун, оппозиция чаржайыт жана алсыз экендигин айтышат.
Саясий изилдөөлөр боюнча Алматыдагы Евразия борборунун директору Рустем Лебеков казак президентинин чечимине кандайдыр бир деңгээлде Жакынкы Чыгыш өлкөлөрүндөгү соңку нааразылык акциялар менен демонстрациялар таасир берди деген пикирде.
Алматылык дагы бир саясат таануучу Айдос Сарым болсо казак президентинин чечимине таасир берген тышкы факторлор катары АКШ баштаган Батыш өлкөлөрүнүн сунуш кылынган референдумга карата терс реакциясын, Орусиядагы президенттик шайлоонун да 2012-жылга белгиленип турушун атайт:
- Жакында Мамлекеттик катчыбыз Европаны жана АКШны аралап келди.
Алардын пикири айкын экендигине көзү жеткенден кийин ушундай кадамга барып жаткан сыяктуу.
Менин түшүнүгүмдө, бул кадамдын дурус жери - Казакстан өзүнүн шайлоосун Орусиянын күн тартибине, бул өлкөнүн ички кырдаалына байлабай бөлөк өткөрүүсү.
Казакстан өз маселесин Путин менен Медведевдин тартышына чейин толук чечип алганы бир жагынан пайдалуу болчудай.
Казакстандын өзүндө референдумга демилгечи болгондор аны өтүшү үчүн беш миллиондон ашуун кишинин, же өлкөдөгү шайлоочулардын жарымынан көбүнүн колун жыйнадык деп ырастаганы менен жүздөгөн адамдар интернеттеги шеринелерде (форумдарда) Назарбаевди адилет жана ачык шайлоо өткөрүүгө да чакырышкан.
АКШ Мамлекеттик катчысы Хиллари Клинтон өткөн аптада Казакстандын тышкы иштер министри жана мамлекеттик катчысы Канат Саудабаев менен Вашингтондогу жолугушуу учурунда референдум демократиядан артка чегинүү болорун белгилеп, Казакстан демократия жана адам укуктары жаатындагы эл аралык милдеттемелерин аткарарына ишеним билдирген.