Мексиканун Канкун курортунда өтүп жаткан Дүйнөлүк соода уюмунун жыйыны жекшемби күнү үзгүлтүккө учурады. 146 мүчө-мамлекет жакырлар-байлар болуп жаатташып, мунасага келе албай тарашты. Кыргызстан да мүчө болгон уюмдагы ырксыздык кандай кесепеттерге алып келет?
Канкундагы сүйлөшүүгө Бишкектен да өкүлдөр катышты. Дүйнөлүк соода уюмуна кошулганына быйыл беш жыл толгон Кыргызстан Мексикадагы конференцияга кандай позиция менен катышып жатат? Бишкектен экономикалык баяндамачы Сапар Орозбаков кабарлайт:
- Kыргызстандын позициясын 12-сентябрда Тышкы соода жана өнөр-жай министри Садридин Жээнбеков билдирди. Анын сөзү боюнча, Кыргызстан Мексикадагы сүйлөшүүлөр раундун колдойт. Кыргызстан айыл чарба багытындагы өлкө болгондуктан, бул тоскоолдуктарды алып салуу өлкөнүн экономикасына жардам берет.
Кыргызстан сыяктуу жарды жана өнүгүп келаткан өлкөлөрдүн көпчүлүгү үчүн Дүйнөлүк соода уюмунун конференциялары - көз көргөзүп, отчет берүүчү жер эмес, өз дыйкандары жана өндүрүүчүлөрү үчүн жагымдуу шарттарды соодалашуучу жай болуп саналат. Канкун саммитинде дал ушундай соодалашуу туңгуюкка такалып, сүйлөшүүлөр үзгүлтүккө учурап калды.
"Коомдук Атуулдардын Дүйнөлүк соодага көзөмөлү" деп аталган бейөкмөт уюмдун өкүлү Лори Уаллах кинени бай мамлекеттерге такты:
– АКШ жана Евробиримдик бул уюмдун мүчөлөрүнүн басымдуу көпчүлүгүн сыйлоодон баш тартып, өз жарандарына да кулак салган жок. Ошондуктан бул сүйлөшүүлөр үзгүлтүккө учурап калды.
Жаңы сунуш этилип жаткан соода эрежелерин айыптаган анти-глобалисттер сүйлөшүүлөрдүн токтоп калганын билгенде: "Баарын акчага сатып алуу мүмкүн эмес" деп ыр созушуп, "Жеңиш биз тарапта" деген плакаттарды кармап турушту.
Бразилиянын тышкы иштер министри Целсу Аморим:
- Менимче, өнүгүп келаткан өлкөлөр жармакташып, конкреттүү маселенин айланасында биригип, айыл-чарбасын реформалоонун платформасын көтөрүп чыга алды. Бул – абдан маанилүү, (бирок) аягына чыга элек маселе.
Ал эми берки тараптан АКШнын соода өкүлү Роберт Золекке сөз берсек:
- Бир катар өлкөлөр "каалаганыбызга оңой-олтоң жетебиз" деп ойлошту. Ойуна келгендегисин айтып, талашып-тартышып, бирок сунуш киргизип, же мунасага келбей коюшту. Азыр эми мындай стратегиядан майнап жок экенине көздөрү жетип, отуруп калышты.
Зволек Кошмо Штаттары базарларды ачуу ишин кайсы жол менен болсо да уланта берээрин эскертти.
Кошмо Штаттардын жана Европа Союзунун фермерлери мамлекеттик берешен субсидиялардын эсебинен арзан продукция өндүрө алышат. Алар менен атаандаштыкка туруштук бере албай, дыйкандары банкроттукка учурап жаткан жарды өлкөлөр бардар мамлекеттерден субсидияларды кыскартууну талап кылып келишүүдө. Канкундагы сүйлөшүүлөргө ушул маселе да кедерги болду.
Бүгүнкү күндө жарды жана өнүгүп келаткан өлкөлөр Дүйнөлүк Соода уюмунда мүчө-мамлекеттердин төрттөн үчүн түзүп калды. Санынын көптүгүнө жараша, алардын сөзү да өтүмдүү боло баштады. Арийне, муну жарды өлкөлөрдүн жеңиши деп баалоого шашылбайлы. Себеби саясий утуш экономикалык утулушка такап жаткан болушу да ажеп эмес.
Соода эксперттери көп тараптуу сүйлөшүүдөн пайда болбогон соң, бай өлкөлөр эки тараптуу соода келишимдерге басым жасаарын эскертишүүдө. Анда эле Дүйнөлүк Соода уюмунун коргоосуна айрыкча муктаж болгон өнүгүп келаткан өлкөлөрдүн кызыкчылыгын коргоо кыйындаары шексиз.
- Kыргызстандын позициясын 12-сентябрда Тышкы соода жана өнөр-жай министри Садридин Жээнбеков билдирди. Анын сөзү боюнча, Кыргызстан Мексикадагы сүйлөшүүлөр раундун колдойт. Кыргызстан айыл чарба багытындагы өлкө болгондуктан, бул тоскоолдуктарды алып салуу өлкөнүн экономикасына жардам берет.
Кыргызстан сыяктуу жарды жана өнүгүп келаткан өлкөлөрдүн көпчүлүгү үчүн Дүйнөлүк соода уюмунун конференциялары - көз көргөзүп, отчет берүүчү жер эмес, өз дыйкандары жана өндүрүүчүлөрү үчүн жагымдуу шарттарды соодалашуучу жай болуп саналат. Канкун саммитинде дал ушундай соодалашуу туңгуюкка такалып, сүйлөшүүлөр үзгүлтүккө учурап калды.
"Коомдук Атуулдардын Дүйнөлүк соодага көзөмөлү" деп аталган бейөкмөт уюмдун өкүлү Лори Уаллах кинени бай мамлекеттерге такты:
– АКШ жана Евробиримдик бул уюмдун мүчөлөрүнүн басымдуу көпчүлүгүн сыйлоодон баш тартып, өз жарандарына да кулак салган жок. Ошондуктан бул сүйлөшүүлөр үзгүлтүккө учурап калды.
Жаңы сунуш этилип жаткан соода эрежелерин айыптаган анти-глобалисттер сүйлөшүүлөрдүн токтоп калганын билгенде: "Баарын акчага сатып алуу мүмкүн эмес" деп ыр созушуп, "Жеңиш биз тарапта" деген плакаттарды кармап турушту.
Бразилиянын тышкы иштер министри Целсу Аморим:
- Менимче, өнүгүп келаткан өлкөлөр жармакташып, конкреттүү маселенин айланасында биригип, айыл-чарбасын реформалоонун платформасын көтөрүп чыга алды. Бул – абдан маанилүү, (бирок) аягына чыга элек маселе.
Ал эми берки тараптан АКШнын соода өкүлү Роберт Золекке сөз берсек:
- Бир катар өлкөлөр "каалаганыбызга оңой-олтоң жетебиз" деп ойлошту. Ойуна келгендегисин айтып, талашып-тартышып, бирок сунуш киргизип, же мунасага келбей коюшту. Азыр эми мындай стратегиядан майнап жок экенине көздөрү жетип, отуруп калышты.
Зволек Кошмо Штаттары базарларды ачуу ишин кайсы жол менен болсо да уланта берээрин эскертти.
Кошмо Штаттардын жана Европа Союзунун фермерлери мамлекеттик берешен субсидиялардын эсебинен арзан продукция өндүрө алышат. Алар менен атаандаштыкка туруштук бере албай, дыйкандары банкроттукка учурап жаткан жарды өлкөлөр бардар мамлекеттерден субсидияларды кыскартууну талап кылып келишүүдө. Канкундагы сүйлөшүүлөргө ушул маселе да кедерги болду.
Бүгүнкү күндө жарды жана өнүгүп келаткан өлкөлөр Дүйнөлүк Соода уюмунда мүчө-мамлекеттердин төрттөн үчүн түзүп калды. Санынын көптүгүнө жараша, алардын сөзү да өтүмдүү боло баштады. Арийне, муну жарды өлкөлөрдүн жеңиши деп баалоого шашылбайлы. Себеби саясий утуш экономикалык утулушка такап жаткан болушу да ажеп эмес.
Соода эксперттери көп тараптуу сүйлөшүүдөн пайда болбогон соң, бай өлкөлөр эки тараптуу соода келишимдерге басым жасаарын эскертишүүдө. Анда эле Дүйнөлүк Соода уюмунун коргоосуна айрыкча муктаж болгон өнүгүп келаткан өлкөлөрдүн кызыкчылыгын коргоо кыйындаары шексиз.