Негизи эле орусиялык каражатка салынчу бул ГЭСтен Кыргызстан эмне пайда көрөт, кандай зыян тартышы ыктымал?
Кыргызстандын энергетика министри Автандил Калманбетовдун ынандырганы боюнча, Камбар-Ата-1 ГЭСинин курулушу менен Кыргызстандын энергетика тармагындагы көйгөйлөр чечилет:
- Кыргызстандагы энергетика булактарынын баары өткөн кылымдын 60-70 жылдары курулган, Камбар-Ата-2 ГЭСин кошпогондо. Экинчиден, биз жалгыз эле Токтогул суу сактагычын карап отурабыз, өзгөчө кышында электр энергиясына суроо-талап көбөйгөн учурда Токтогул суу сактагычынан аябай көп сууну кетирүүгө аргасыз болобуз. Эгерде Камбар-Ата-1 иштеп калса, Кыргызстанга да, Борбор Азияга да жакшы болот.
Камбар-Ата-1 ГЭСин куруу боюнча Орусия менен келишимдер 2008-2009-жылдары эле түзүлсө да, ал максат ишке ашпай калган. Автандил Калманбетовдун айтуусунда, өткөн бейшембиде кол коюлган келишимдер мурдагылардан айырмаланат. Башкача айтканда, Камбар-Атаны жана Нарын дарыясынын жогору жагына 4 ГЭС куруу жөнүндө гана макулдашууларга кол коюлуп, быйылкы келишимдер кыска мөөнөт ичинде ишке киришет:
- Макулдашууда жазылды: кол коюлгандан кийин бир айдын ичинде техникалык-экономикалык негиздемесин каржылоого каражатты Орусия табат, беш айдын ичинде техникалык-экономикалык негиздеме аткарылат деп. Буйруса беш айдын ичинде ТЭН бүтсө, андан кийин курулушка кызуу киришебиз.
Афтандил Калманбетовдун айтуусунда, Камбар-Ата-1 ГЭСин жана Жогорку Нарын каскадын курууда жергиликтүү ишканаларга артыкчылык берилет.
Камбар-Ата-1ди жана Жогорку Нарын каскадынын курулушуна каражатты Орусия табат да, Камбар-Ата-1ден түшкөн пайданы эки тарап 50% бөлүп алат. Ал эми Жогорку Нарын каскадын курууда курулушка салынган каражатты ордуна келтиргиче кыргыз тарап пайданын 25% алып турат, дагы 25% акционердик коомдун атайын “ишенимдүү башкармалыгына” берилет.
Камбар-Ата-1 ГЭСинин техника-экономикалык негиздемесин тургузууга 15 млн. доллар сарпталары айтылууда, ал эми ГЭСтин курулушуна анын кубаттуулугуна жараша 2 млрд. доллардан 4 млрд. долларга чейин каражат сарпталышы мүмкүн.
Жогоруда айтылгандай, Кыргызстанда энергетикалык объекттерди куруу боюнча мындан үч-төрт жыл мурун жетишилген келишимдер ишке ашпай калган. Буга кыргыз тараптын "жабык сүйлөшүүдөгү" убадасын аткарбаганы себеп болгон. Атап айтканда, АКШнын Бишкектеги аскер базасын чыгаруу тууралуу чечимин ошол кездеги президент Курманбек Бакиев аткарбай койгон сон Москва кыргыз бийликтерине эмгиче эле шектенүү менен карайт.
Ошондон улам бул жолку макулдашууларда кайсы тарап келишимде айтылган шарттарды аткарбай койсо, ошол тарап кеткен чыгашаны төлөөгө милдеттендирилди деген маалыматын орусиялык серепчи Аркадий Дубнов “Азаттык” менен бөлүштү:
- 2009-жылкы ушундай эле келишимдин аткарылбай калышы тараптардын бири-бирине ишенбөөчүлүгүнө негиз берип жатат. Менимче, Орусия тарапта “кыргыздар келишимди бузат, ага сарпталган каражатты жана күчтү жокко чыгарат” деген саясий кооптонуу турса, Кыргызстан тарап орустар ГЭСтердин курулушуна киришип, аягына чыгарарына ишенбей турушат. Ошондуктан келишимди бир жактуу бузуу боюнча атайын өзүнчө пункт иштелип чыкты, ага ылайык тараптар бири-бири менен эсептешип алып, анан гана келишимди буза алышат.
Аркадий Дубнов Кыргызстанда мындай ири энергетикалык объекттерди курууга эки тарап бирдей кызыкдар деп эсептейт. Анын пикиринде, Кыргызстан бул иште Орусия менен өзүнүн геосаясий таламын көздөп, Ташкентти ынандыруу максатын беттеп тургандай.
Орусия Камбар-Ата-1 ГЭСин куруу жана өлкөнүн энергетика тармагын инвестициялоо кызыкчылыгын билдирген 2008-жылы эле айрым адистер бул аракети менен орустар Борбор Азияда геосаясий үстөмдүгүн орнотууну көздөп жатат деп айтып чыгышкан. Мындай пикирлер азыр да жок эмес, ал тургай Кыргызстанда энергетикалык объекттерди биргелешип куруу тууралуу макулдашууларга кол коюлгандан кийин да “бүттү, эми суу менен электр энергиясына Орусия ээлик кылат, биз өзүбүз алардан сурап, сатып алабыз” дегендер чыгууда.
Бирок мындай кооптонууларга негиз жоктугун адис-энергетик Райымбек Мамыров белгилейт. Анын айтуусунда, Токтогул суу сактагычы ГЭСи менен, электр линиялары Кыргызстандын колунда турганда Кыргызстан эч качан суу жагынан да, электр энергиясы жагынан да эч кимге көз каранды болбойт:
- Камбар-Ата-1 ГЭСинин чөйчөгүнө 5 млрд. куб метр суу гана батат, ошондуктан, суу жагынан маселе болбойт. Экинчиден, Камбар-Ата-1 ГЭСи иштеп чыккан электр энергиясы биздин линиялар менен таратылат. Үчүнчүдөн, Камбар-Ата-1 ГЭСинде Кыргызстандын үлүшү теңме-тең. Бул дагы өзүнчө рычаг болуп саналат, ошондуктан, чочулоого негиз жок.
Кыргыз-орус макулдашуусуна ылайык, Камбар-Ата-1 ГЭСинин техникалык-экономикалык негиздемесин түзүү үчүн беш ай убакыт берилген, ал эми ГЭСтин курулушу келерки жазда башталмакчы. Маалыматтарга караганда, ГЭСтин курулушу 2021-жылы аяктайт, Камбар-Ата-1 ГЭСи ишке кирсе, жылына 5 млрд. кВт электр энергиясын иштеп чыгат. ГЭСтин кубаттуулугу 1 млн. 900 миң кВт болот, бул Токтогул ГЭСинин кубаттуулугунан 700 миң кВтка көп.
Кыргызстандын энергетика министри Автандил Калманбетовдун ынандырганы боюнча, Камбар-Ата-1 ГЭСинин курулушу менен Кыргызстандын энергетика тармагындагы көйгөйлөр чечилет:
- Кыргызстандагы энергетика булактарынын баары өткөн кылымдын 60-70 жылдары курулган, Камбар-Ата-2 ГЭСин кошпогондо. Экинчиден, биз жалгыз эле Токтогул суу сактагычын карап отурабыз, өзгөчө кышында электр энергиясына суроо-талап көбөйгөн учурда Токтогул суу сактагычынан аябай көп сууну кетирүүгө аргасыз болобуз. Эгерде Камбар-Ата-1 иштеп калса, Кыргызстанга да, Борбор Азияга да жакшы болот.
Камбар-Ата-1 ГЭСин куруу боюнча Орусия менен келишимдер 2008-2009-жылдары эле түзүлсө да, ал максат ишке ашпай калган. Автандил Калманбетовдун айтуусунда, өткөн бейшембиде кол коюлган келишимдер мурдагылардан айырмаланат. Башкача айтканда, Камбар-Атаны жана Нарын дарыясынын жогору жагына 4 ГЭС куруу жөнүндө гана макулдашууларга кол коюлуп, быйылкы келишимдер кыска мөөнөт ичинде ишке киришет:
- Макулдашууда жазылды: кол коюлгандан кийин бир айдын ичинде техникалык-экономикалык негиздемесин каржылоого каражатты Орусия табат, беш айдын ичинде техникалык-экономикалык негиздеме аткарылат деп. Буйруса беш айдын ичинде ТЭН бүтсө, андан кийин курулушка кызуу киришебиз.
Афтандил Калманбетовдун айтуусунда, Камбар-Ата-1 ГЭСин жана Жогорку Нарын каскадын курууда жергиликтүү ишканаларга артыкчылык берилет.
Камбар-Ата-1ди жана Жогорку Нарын каскадынын курулушуна каражатты Орусия табат да, Камбар-Ата-1ден түшкөн пайданы эки тарап 50% бөлүп алат. Ал эми Жогорку Нарын каскадын курууда курулушка салынган каражатты ордуна келтиргиче кыргыз тарап пайданын 25% алып турат, дагы 25% акционердик коомдун атайын “ишенимдүү башкармалыгына” берилет.
Камбар-Ата-1 ГЭСинин техника-экономикалык негиздемесин тургузууга 15 млн. доллар сарпталары айтылууда, ал эми ГЭСтин курулушуна анын кубаттуулугуна жараша 2 млрд. доллардан 4 млрд. долларга чейин каражат сарпталышы мүмкүн.
Жогоруда айтылгандай, Кыргызстанда энергетикалык объекттерди куруу боюнча мындан үч-төрт жыл мурун жетишилген келишимдер ишке ашпай калган. Буга кыргыз тараптын "жабык сүйлөшүүдөгү" убадасын аткарбаганы себеп болгон. Атап айтканда, АКШнын Бишкектеги аскер базасын чыгаруу тууралуу чечимин ошол кездеги президент Курманбек Бакиев аткарбай койгон сон Москва кыргыз бийликтерине эмгиче эле шектенүү менен карайт.
Ошондон улам бул жолку макулдашууларда кайсы тарап келишимде айтылган шарттарды аткарбай койсо, ошол тарап кеткен чыгашаны төлөөгө милдеттендирилди деген маалыматын орусиялык серепчи Аркадий Дубнов “Азаттык” менен бөлүштү:
- 2009-жылкы ушундай эле келишимдин аткарылбай калышы тараптардын бири-бирине ишенбөөчүлүгүнө негиз берип жатат. Менимче, Орусия тарапта “кыргыздар келишимди бузат, ага сарпталган каражатты жана күчтү жокко чыгарат” деген саясий кооптонуу турса, Кыргызстан тарап орустар ГЭСтердин курулушуна киришип, аягына чыгарарына ишенбей турушат. Ошондуктан келишимди бир жактуу бузуу боюнча атайын өзүнчө пункт иштелип чыкты, ага ылайык тараптар бири-бири менен эсептешип алып, анан гана келишимди буза алышат.
Аркадий Дубнов Кыргызстанда мындай ири энергетикалык объекттерди курууга эки тарап бирдей кызыкдар деп эсептейт. Анын пикиринде, Кыргызстан бул иште Орусия менен өзүнүн геосаясий таламын көздөп, Ташкентти ынандыруу максатын беттеп тургандай.
Орусия Камбар-Ата-1 ГЭСин куруу жана өлкөнүн энергетика тармагын инвестициялоо кызыкчылыгын билдирген 2008-жылы эле айрым адистер бул аракети менен орустар Борбор Азияда геосаясий үстөмдүгүн орнотууну көздөп жатат деп айтып чыгышкан. Мындай пикирлер азыр да жок эмес, ал тургай Кыргызстанда энергетикалык объекттерди биргелешип куруу тууралуу макулдашууларга кол коюлгандан кийин да “бүттү, эми суу менен электр энергиясына Орусия ээлик кылат, биз өзүбүз алардан сурап, сатып алабыз” дегендер чыгууда.
Бирок мындай кооптонууларга негиз жоктугун адис-энергетик Райымбек Мамыров белгилейт. Анын айтуусунда, Токтогул суу сактагычы ГЭСи менен, электр линиялары Кыргызстандын колунда турганда Кыргызстан эч качан суу жагынан да, электр энергиясы жагынан да эч кимге көз каранды болбойт:
- Камбар-Ата-1 ГЭСинин чөйчөгүнө 5 млрд. куб метр суу гана батат, ошондуктан, суу жагынан маселе болбойт. Экинчиден, Камбар-Ата-1 ГЭСи иштеп чыккан электр энергиясы биздин линиялар менен таратылат. Үчүнчүдөн, Камбар-Ата-1 ГЭСинде Кыргызстандын үлүшү теңме-тең. Бул дагы өзүнчө рычаг болуп саналат, ошондуктан, чочулоого негиз жок.
Кыргыз-орус макулдашуусуна ылайык, Камбар-Ата-1 ГЭСинин техникалык-экономикалык негиздемесин түзүү үчүн беш ай убакыт берилген, ал эми ГЭСтин курулушу келерки жазда башталмакчы. Маалыматтарга караганда, ГЭСтин курулушу 2021-жылы аяктайт, Камбар-Ата-1 ГЭСи ишке кирсе, жылына 5 млрд. кВт электр энергиясын иштеп чыгат. ГЭСтин кубаттуулугу 1 млн. 900 миң кВт болот, бул Токтогул ГЭСинин кубаттуулугунан 700 миң кВтка көп.
