Сох окуясы Баткенди эле эмес, бүтүн Кыргызстанды дүрбөлөңгө салды. Аны алдын алууга болот беле? Маселенин чечүүнүн кандай жолдору бар? Бийликке каяша кылбаган өзбекстандыктардын башка өлкөнүн чек арасын бузуп, жарандарын барымтага алуусунун артында эмне турат деген суроолор жаралууда?
Сох анклавындагы окуя Кыргызстандагы мамлекеттик бийликтин жана органдардын чабалдыгын, шалаакылыгын көрсөткөнүн талдоочулар белгилешүүдө.
Тийиштүү органдар биринчиден, мамлекеттик чек араны бузууга, экинчиден, жарандарды барымтага кармап кетүүгө жол берди. Ошондуктан Улуттук коопсуздук жана Чек ара кызматтарынын дарегине кескин сындар айтылууда. Бул кызматтарды жана жалпы эле өлкөнүн коопсуздук жана коргонуу тармагын көзөмөлдөгөн президент Алмазбек Атамбаевдин байкалбаганы да түрдүү ойлорду жаратууда.
Сох жаңжалынын чыгуусуна кыргыз чек арачыларынын беш алты электр мамысын талаштуу жерге орнотуусу себеп болгонун өзбек тарап билдирүүдө. Бирок маселе андан татаал, жөнөкөй чечиле турган нерсени чоң жаңжалга айлантууда Ташкендин кызыкчылыктары жатат деген ойлор да айтылууда. Маселен, бул кадам менен өзбек тарап өзү жасап жатканды башкага жасатпай турганын көрсөткөндөй.
Белгилүү болгондой, делимитациялоо аяктаган-аяктабаганына карабай Ташкен чек араны бойлото аңдарды казып, тикенек зымдарды тартып келатат. Акыркы мезгилде Кыргызстан да мына ошондой иштерди жасай баштаган. Сохтогу окуя Ташкендин андай кадамдарга реакциясы кандай болорун көрсөттү окшойт.
Албетте бул жерде геосаясий оюндар болуп, маселен Кыргызстан менен Орусиянын жакындашуусуна каршы турган күчтөр таасир этти деген ой жоруулар жок эмес. Бирок алар эч нерсе менен тастыктала элек.
Талдоочулардын баамында, Сох окуясынын негизги себептеринин катарында анклавды айлана жайгашкан кыргыз айылдарында калктын аздыгы, инфраструктуранын үзүл-кесилдиги да бар. Ошондуктан “Теке секирик” сыяктуу долбоорлорду жандандырып, Сохтун батыш тарабындагы 50 миң гектар келген Боз-Адыр талаасына суу чыгаруу менен калктуу пункттарды көбөйтүү, ошондой эле Бүргөндү массивин күчтөндүрүү, жолдорду салуу зарылдыгы белгиленип келатат.
Сынга алынган алгачкы кадамдар
Генерал Исмаил Исаковдун айтымында, Сохто мындай окуя 2010-жылы болгон. Келечекте мындай окуяларга кайрадан жол бербеш үчүн Чарбакта жана башка айылдарда чек ара бекеттерин күчөтүү, тартип коргоо органдарын бекемдөө сунушталган. Бирок ал ошол мезгилден бери аткарылган эмес.
Мурунку тышкы иштер министри Аликбек Жекшенкулов окуянын чыгышына жумушсуздук, бийликтин чабалдыгы себепкер болгонун атап, Сох маселесин чечүү бышып жетилди дейт:
- Менин оюмча, бул маселе чегине жетти. Бул маселе боюнча тез арада Ташкен менен ачык-айкын сүйлөшүш керек. Ал жакта да оюндар бар... Ташкендин бийлиги күчтүү, биздики алсыз. Чара көрбөсө, мындан ары бул маселе ырбап кетиши мүмкүн.
Аликбек Жекшенкулов борбордук бийликти кескин сынга алды:
- 4-январда миң киши чыкканда эле борбордук бийликтин өкүлдөрү барса болбойт беле? Ташкенге ошол эле мезгилде нота берилсе, Ташкен да ойлонмок да эмне үчүн ушундай болуп жатат, биз да өзүбүздүн чараларды көрөлү деп. Мындай чыр-чатак, кагылышуулар Кыргызстанга да, Өзбекстанга да кереги жок.
Дипломаттын айтымында, 2006-жылы кыргыз президентинин Ташкенге расмий сапары учурунда чек ара, анклавдар маселесин чечүү боюнча жылыштар болгон. Бирок андан кийин маселе ордунан козголбой кала берген.
Талкууланчу жолдор
Кыргызстан Тышкы иштер министрлиги Сох окуясы боюнча 9-январда маалымат таратып, анда өзбек жарандарынын кыргыз жарандарын барымтага алуусун кескин айыптаган.
Жогорку Кеңештин депутаты Ташболот Балтабаев анклавдар маселесин чечүүнү мамлекет башчысы колго алыш керек дейт:
- Менин оюмча, биринчи биздин президент демилгени колго алып, конкреттүү сунуштарды иштеп чыгып, элге жарыялап, парламентке жөнөтүп, аны коңшу президенттерге ачык кат катары жөнөтүш керек. Бул жабык болбош керек. Бул маселе 20 жылдан бери жабык болуп жүрүп, чирип бүттү. Эгерде кошуна мамлекеттер, өзгөчө Өзбекстан биздин президенттин демилгесине көңүл бурбай турган болсо, тоотпой койсо, ошол сунуштардын баарын БУУга, ШКУга, ЕККУга, ЖККУга жөнөтүш керек.
Балтабаев анклавдардын тагдырын чечүү боюнча эл аралык тажрыйбада төрт жол бар экенин атап, алардын ичинен эки жактын кызыкчылыгын камсыз кылган келишимди түзүү ылайыктуу экенин белгилейт.
Баткен облусунун мурунку губернатору Мамат Айбалаев кошуналардын кылык-жоругуна жараша жооп берүү керек, андай чечимдерди кабыл алуу үчүн жергиликтүү бийлик башчысы - губернатордун ыйгарым укуктары жетиштүү деп эсептейт.
Сох окуясынан кийин өкмөт коопсуздук жана тартип боюнча кеңешин өткөрдү. Окуянын келип чыгышын иликтөө үчүн тармактар аралык комиссия түзүүнү чечти. Ал комиссия күнөөлүүлөрдү тактап, абалдан чыгуунун жолун аныкташ керек.
