Кийинки жылдары Кыргызстанда журналисттер ачыкка чыгарган фактылар бийликтегилердин көңүлүн бурду. Жыл санап иликтөө журналистикасынын барк-баасы көтөрүлүүдө. Ага жараша милдети да көбөйүп баратат.
Маалымдоо каражаттарынын заман талабына шайкеш өнүгүшү, мыкты журналисттик ииликтөөлөрдү жүргүзүүгө көмөктөшүү максатында Журналисттик иликтөө фонду уюшулган. Жаңы уюмдун жаралганына бир жарым болду. Уюмдун максат-милдеттери туурасында аталган фонддун жетекчиси Аделя Лаишева «Азаттыктын» студиясында айтып берди.
- Биздин угармандар менен окурмандардын баары эле Журналисттик иликтөө фондунун эмне иш кыларынан кабардар эмес. Фонддун иши тууралуу айта кетсеңиз?
- Биздин иштер жаңыдан башталып жатат – бир жарым жыл илгери фонд экс-президент Роза Отунбаеванын демилгеси менен уюшулган. Журналисттик иликтөө фонду журналисттердин иликтөө жүргүзүшүнө, аларды жайылтууга көмөктөшүү максатында уюшулган.
Бул жанр канчалык оор, жооптуу экенин узун сөз кылып айтып отурбайын. Иликтөө журналистикасы - түйшүгү түмөн, каржылык чыгымы арбын, анан да кооптуу, кылдаттыкты талап кылган иш. Белгилүү бир чектен өткөн соң ар бир кадамың укуктук негизге таянып, камырдан кыл сууругандай так болушу абзел. Ал жерде өзүмдүк деген пикириң, ойдон табылган жоромолуң болбошу керек, баары кызылдай фактыга негизделиши зарыл. Мындай ишти жалгыз-жарым журналисттин жасашы кыйын.
Тажрыйба көрсөткөндөй, терең, ар тараптуу иликтөөлөрдү журналисттердин тобу ишке ашырат, андай иш жалгыз маалымдоо каражатынын колунан келбейт, жалпы ишке бир топ маалымат каражаттары, ар кыл кесиптеги, багыттагы адамдар катышат.
Ошондой журналистиканын өсүшүнө шарт түзүү (бизде иликтөө журналистикасы жаңыдан жаралып келатат) максатында мына ушул фонд түзүлгөн.
Бизди кээде Уланбек Эгизбаев атындагы фонд менен чаташтырып алышат. Ушуга тактык киргизе кетейин. Уланбек капыс каза болгондон көп өтпөй жаңы фонд түзүлгөн. Журналисттик иликтөө фонду Уланбек Эгизбаев атындагы жыл сайын берилчү сыйлыкты негиздеген.
- Фонд түзүүнүн демилгесин ким көтөргөн?
- Демилгечиси - жогоруда айтылгандай эле экс-президент Роза Отунбаева. Фонддун биринчи акчасын да Роза Исаковна жанынан чыгарган. Ал киши фонддун байкоочулар кеңешинин мүчөсү. Биз азыр гранттык негизде иштеп, каражат издеп жатабыз. Фонддун иши ачык, ага каалаган жарандар каражаттарын кошсо болот. Коомдук пикирди жанданткан кийинки иликтөөлөр чет элдик акчага жасалган деп жүрүшөт. Шарттан пайдаланып ушул маселе тууралуу ачык айтып кетейин - биздин уюмдун www.jif.kg деген сайты бар, анда фонд тууралуу болгон маалыматтардын баары жазылган. Иликтөө журналистикасы чет элдиктердин акчасына жасалбасын десеңиз, тартынбай эле каражат жагынан колдоңуз.
- Фондду ким башкарат, ишин кимдер көзөмөлдөшөт?
- Жакындан бери фонддун төрайымы менмин. Долбоордун багыттоочусу Гүлмира Эсенгелдиева. Бухгалтерибиз, байкоочулар кеңеши иштейт. Байкоочулар кеңешине 11 адам кирген. Негизинен жарандык коомдун өкүлдөрү, мамлекеттик түзүмдөрдөн да кошулган. Бул маселени биз мүмкүн карайбыз, устав боюнча тийиштүү жөрөлгөлөр сакталышы керек. Ар кыл басылмалардын журналисттери бар. Байкоочулар кеңешинин мүчөлөрү тууралуу болгон маалыматтын баары биздин сайтта жайгаштырылган.
- Мындан келди, фонддун ишине байланыштуу кабыл алынчу чечимдердин башында байкоочулар кеңеши турат десек болобу?
- «Чоң» чечимдерди, албетте, байкоочулар кеңеши кабыл алат. Күндөлүк маселелер башкармалык тарабынан чечилет. Мен төрайыммын, мени менен долбоорлордун координаторлору иштешет.
- Уланбек Эгизбаев атындагы жыл сайын ыйгарылчу сыйлык тууралуу кеп кылсак. Сунуш кылынган материалдар кандай принципте иргелет, жеңүүчүнү ким аныктайт?
- Сыйлык экинчи ирет гана ыйгарылып жатат. Биз былтыр эмгектерди кабыл алабыз. Сыйлык Уланбек Эгизбаевдин туулган күнү – 12-февралда ыйгарылат. Бул күн аптанын кайсы учуруна туш келбесин, өзгөрүлбөйт деп чечкенбиз. Мүмкүн кийинчерээк башкача бир шарттар кошулуп калышы ыктымал, азырынча ушундай болсун дедик. Быйыл 2019-жылкы журналисттик иликтөөлөрдү чогулттук. Сыйлык экинчи ирет берилип атканын эсепке алсак, анын шарттары өзгөрүшү ыктымал.
Буга чейин журналисттерден эмгектерин бизге берүүнү суранып келсек, 2020-жыл үчүн мүмкүн буга баарынын катышуусун суранат болушубуз керек. Мисалы, сиз журналист катары же басылма журналисттик изилдөө жүргүзсө, анан ушундай сыйлык бар экенин кайсы бир себептерден улам билбесе, сиздин эмгекти кайсы бир кесиптешиңиз, көрүүчүңүз, угуучуңуз, дагы башка бирөөлөр сунуш кыла алат. Өлкө боюнча жүргүзүлүп жаткан журналисттик иликтөөлөргө байкоо салгыбыз келет.
Ар бир журналисттик иликтөө - көп күч-аракет жумшалган олуттуу иш. Андай иштердин саны бизде 30га жетти.
Ушу тапта биз өзүбүздү өзүбүз аңдоодобуз. Маселен, биринчи сыйлык байкоочулар кеңешинин мүчөлөрү тарабынан ыйгарылса, быйыл биз комиссиянын иш форматын өзгөрттүк. Ага укукчулар, «Адилет» укуктук клиникасынын, «Медиа Полиси Институтунун», жарандык коомдун өкүлдөрү, журналисттер, ошондой эле байкоочулар кеңешинин мүчөлөрү катышты. Кызыкчылыктар тиреши болбосун деп байкоочулар кеңешинин айрым мүчөлөрү киргизилген жок.
Башкача айтканда, тандоого ишин мыкты билген адамдар катышты. Келип түшкөн иштерди ар тараптуу карадык. Комиссия мүчөлөрү бул жылы аябай «тердешти», алар 12 чен-өлчөм боюнча баа коюшту, бул болсо оңой жумуш эмес. Анын үстүнө биз комиссиянын бир мүчөсүнүн пикири башкасына басым кылбашы үчүн колдон келишинче аракет кылдык. Ар бири келип түшкөн иштердин тизмесин, балдардын жадыбалын алат, бүттү. Ким өнөктөшү, ким мүчөсү экенин билишпейт. Жыйынтыктоочу отурумга баарын чакырдык, толтурулган жадыбалдарды алдыга жайдык, сандык орточо жыйынтыктарды чыгардык - болду, анан жеңүүчү өзү эле аныкталып калды. Бир да талаш болгон жок.
Кайсы бир аймакка, шаарга тиешелүү иликтөө материалдары болду. Биздин негизги чен-өлчөм - проблеманын масштабы, иликтөөнүн жалпы өлкөгө тийгизген таасири болчу. Анан албетте, биздин коомду козголтуп, артынан толгон-токой жаңырыктарды жараткан журналисттик иликтөө баарынан мыкты деп таанылып утуп чыкты.
- Мүмкүн болсо коюлган упайларды аныктоочу негизги чен-өлчөмдөрдү атай кетсеңиз.
- Проблеманын масштабы, кесиптик жогорку деңгээли, окурманга, угарманга, көрүүчүгө тийгизген таасири, жайылтылышы, пикирлердин теңдештиги, материалды берүүнүн чеберчилиги жана башкалар.
Айталы, үч-төрт жыл мурдараак иликтөө журналистикасы сый айтканда 1-класстын деңгээлинде болсо, азыр ал 3-4-класска көтөрүлүп калды.
- Айтылган чен-өлчөмдөрдү эсепке алып туруп сиз иликтөө журналистикасынын деңгээли өткөн жылкы сыйлыкка ээ болгон учурдан кадыресе өйдө көтөрүлүп калды деп айта аласызбы?
- Тилекке каршы, былтыркы сыйлыкка көрсөтүлгөн иштерди мен көрбөй калдым. Иликтөө журналистикасынын фондун былтыр ноябрдан тарта жетектеп келатам. Анткен менен кесиптештеримдин материалдарына такай көз салып турам. Ошондуктан иликтөө журналистикасынын деңгээли кадыресе жогорулады, сапаты бийиктеди деп айта алам. Ошол эле учурда мунун баары фонддун ишине байланыштуу болду дебейм. Согушту жана тынчтыкты чагылдыруу институту кыйладан бери ушул багытта иштеп келет, аймактык журналисттерге кыргыз тилинде бир нече окутуу өткөрдүк. Аймактардагы иликтөө журналистикасын кыйла жандандыра алдык. Ошол эле кезде бул жагынан биз бүтүрүүчүбүз деп да айтпас элем. Өсүп-өнүгүүнүн жолдору көп. Бизде дата журналистика, факт-чекинг там-туң кадам таштоодо. Аз-аздан алдыга умтулуп баратабыз.
- Журналисттик иликтөө фондунун келечегин кандай элестетесиз?
Иликтөө журналистикасы – опурталдуу иш. Кээде журналист өз атынан же басылмасынын атынан кайсы бир маалыматты алыш үчүн белгилүү бир жерге өтүнүч жөнөтө албайт. Бул ишти биз өзүбүзгө ала алабыз.
- Биз жакында стратегиялык өнөктөшүбүз - «Интерньюс Кыргызстан» менен биргелешип стратегиялык сессия өткөрдүк. Өнөктөшүбүз иликтөө журналистикасы боюнча долбоорун ишке киргизди. Стратегиялык сессия алдында журналисттер арасында сурамжылоо жүргүздүк. «Иликтөө журналистикасына катышасызбы, катышсаңыз эмне үчүн?» деген суроону койдук. Анын жыйынтыгында буга чейин айтып жүргөн пикирибиздин тууралыгына дагы бир ирет ынандык.
Журналисттерге редакциялардан колдоо көрсөтүлбөйт, каржылык жардам аз, анан да иликтөө журналистикасы эмне деген билим жетишпейт, бул өзгөчө кыргыз тилине тийиштүү. Ошол эле учурда иликтөө журналистикасынан чочулагандар көп. Өзүбүзгө биз мындай жолду тандап алдык: бул ишти уланта беребиз, журналисттер менен иштеш үчүн каражаттарды издейбиз, алардын сапаттык деңгээлин көтөрүүгө көмөктөшөбүз.
Биз ошондой эле журналисттерге кандайдыр бир деңгээлдин көрсөткүчү болгубуз келет. Иликтөө журналистикасы – опурталдуу иш. Кээде журналист өз атынан же басылмасынын атынан кайсы бир маалыматты алыш үчүн белгилүү бир жерге өтүнүч жөнөтө албайт. Бул ишти биз өзүбүзгө ала алабыз. Фонд катары кат жазып, кайсы бир маалыматты алууга укугубуз бар. Албетте, ал маалыматты кимге алып атканыбызды айтпайбыз. Журналисттерди коргоп, аларды сакташыбыз керек. Келечекте бул ишти юристтер аткарат. Анткени журналисттик иликтөөдө мыйзамдын эреже-тартиптери кандай сакталганы укук адистери тарабынан кылдат каралышы зарыл.
Бул жагынан биз азырынча жаңыбыз, жашпыз, үйрөнө турган жактарыбыз аябай эле көп. Бардык журналисттерге, жарандык коом өкүлдөрүнө эшигибиз ачык. Ошол эле кезде каражат чогултууга, сунуштарды угууга даярбыз.
Маекти орус тилинде бул жерден окуй аласыз.
Эскертүү!
«Азаттыктын» материалдарына пикир калтырууда төмөнкү эрежелерди так сактоону өтүнөбүз: кайсы бир саясий партияга, топко үгүттөгөн, же каралаган, бир нече жолу кайталап жиберилген, адамдын беделине шек келтирген, келекелеген, кордогон, коркутуп-үркүткөн, басмырлаган жана жек көрүүнү козуткан пикирлер жарыяланбайт. Эрежени сактабай жазылган пикирлер сайтка чыкпайт. Модератор пикирлерди жарыялоо же андан баш тартуу укугун өзүнө калтырат.
