Эбола вирусу тууралуу алгачкы маалымат ондогон жылдар мурда эле дүйнөгө тараганы менен 2014-жыл бул илдеттин өрчүп, күчөгөн учуру болду. Африканын сегиз өлкөсүндө дартты жуктургандардын саны 17 миңден ашып, андан каза тапкандар болсо 6 миң адамдан көп болду. Бул тууралуу Дүйнөлүк cаламаттыкты cактоо уюму билдирди.
Батыш Африкадагы Гвинея, Либерия жана Сьерра-Леоне бул оорудан катуу жабыр тарткан негизги үч өлкө болду. Англиядагы Ливерпуль тропикалык медицина мектебинин ага окумуштуусу Ник Биичинг "Азаттыкка" бул өлкөлөрдө эбола илдетинин өзгөчө күчөшүнүн себебин саламаттыкты сактоо тармагынын начар болуусу менен түшүндүрдү:
- Гвинея, Либерия жана Сьерра-Леоненин саламаттык тармагы өтө чектелүү. Буга кошумча жергиликтүү калктын карантинге алынуу коркунучунан улам да ооруну жашыруусун түшүнсө болот.
Эбола куш тумоосу же чочко тумоосунан айырмаланып, ооруган киши менен түздөн-түз дене байланышы болгондо жуга турган оору деп кошумчалады Биичинг:
- Эбола жана ага окшош илдеттер көбүнесе ооруган киши менен соо кишинин ортосунда түз байланыш болгондо, же денелери бири-бирине тийгенде жугат. Ал эми акыркы жылдары чыккан куш тумоосу же чочко тумоосу болсо эболадан айырмаланып, аба аркылуу жугат эмеспи.
Эбола ошондой эле жапайы жаныбарлардын этин жегенде да жугушу ыктымал. Бул илдеттен каза болгондорду көмүүдө диний көз караштардын кайчылаш болуусу да быйылкы жылдагы маанилүү окуя болду. Себеби эболадан көз жумган кишиге кол тийгизип, жууп, жерге берүүдөн да таза кишиге жугуп калуу коркунучу бар, анткени вирус өлгөн денеден да кетпейт.
Сулуулуктан сарыкка бир кадам
Эболанын азырынча чыккан дарысы жок. Бирок вакцинасы болсо дагы 2014-жылы дүйнө коомчулугунда көбөйгөн оорулардын катарында гепатит сыяктуу социалдык илдеттер да турду. Кыргызстанда да адистер гепатиттин ар кайсы түрү акыркы мезгилде жаштар арасында тырмак жасатуудан жугуп жатканын айтышууда. Жугуштуу оорулардын дарыгери Чолпон Идирисова "Азаттыкка" буларды айткан:
- Маникюр, педикюр кылгандар аспаптарын, ачык эле айтсак болот, эч качан тазалашпайт. Алар спирт менен сүртүп коёт. Спирттен бул вирус эч качан өлбөйт. Андан тышкары ширеңке же шам менен өрттөп коюшат экен. Мында да вирус такыр өлбөйт. Ошондуктан азыркы тапта, айрыкча жаштар арасында татуаж, маникюр, педикюрдан сарык жана гепатиттин ар кайсы түрүн жуктуруп алып келгендер көп болууда. Студенттер арасында өтө эле арбын.
Жылдын күтүүсүз жыйынтыктары
2014-жылы саламаттыктык сактоо тармагындагы дагы бир орчундуу окуялардын катарында балдарын жугуштуу ооруларга карата эмдетүүдөн баш тарткандардын саны көбөйгөнү болду.
Америкада болсо 2014-жылы кызылча илдетине кабылгандар 20 жылдан берки эӊ чоӊ көрсөткүчтү берди деп билдирет АКШнын Ооруларды көзөмөлдөө жана алдын алуу борбору.
2014-жылдын ноябрь айында дүйнөдө кызылча илдетинен көз жумган балдардын саны 145 700 болгон. Бул сан 2013-жылы 122 миӊ эле. Балдар арасында шал же полиомелит илдетинин жайылуусун да Дүйнөлүк саламаттыкты сактоо уюму жылдын күтүүсүз окуясы катары сүрөттөдү.
Дүйнөдө жалпы 306 бала шал оорусун жуктурган. Пакистанда ата-энелер балдарын шалга карата эмдетпей, 260 бала бул ооруга кабылып, түбөлүк майып болушту. Пакистандагы талибдер иммунизациялоону тыйып, шалга карата эмдеп жүргөн врачтарга, аларды Американын агенттери дешип кол салышкан.
Американын Ак үйү вакцинациялоо программасында эч кандай шпиондук жасалма вакциналар жок экенин расмий түрдө 2014-жылдын май айында билдирди. Кыргызстанда да акыркы мезгилде балдарын ар кыл жугуштуу илдеттерге каршы эмдетүүдөн баш тарткандар арбыганын дарыгерлер айтышууда.
Балдар арасында рак күчөп
2014-жылы Кыргызстанда рак илдети менен ооруган балдардын көйгөйү көтөрүлүп, Республикалык онкология борборундагы Балдар бөлүмүндө бир катар окуялар болду. Жыйырма жылдан ашуун бул бөлүмдө жалгыз дарыгер жана бөлүм башчы болуп иштеп келген профессор Дамира Байзакова рак илдетинен каза болгон ата-энелердин арызы менен бөлүм башчылык кызматтан алынып, бөлүмгө онколог жана гематолог врачтар, кошумча медкызматкерлер дайындалды. Ал эми өлкөдө айрыкча балдар арасында рак илдетинин көбөйүп баратканын адистер аз кандуулук көйгөйүнө байланыштырышууда.
- Адамдын канында кычкылтекти ташыган гемоглобин же кыргызча айтканда, "кызыл кан" заты азыркы тапта аялдардын дээрлик баарында жетишсиз. Ушунун айынан гемоглобини төмөн энелерден рак менен ооруган балдар төрөлүп, балдардын майып болуусу артып жатат, - дейт врач-онколог Дамира Байзакова.
Жугуштуу оорулар
Ал арада "Жакынкы Чыгыштын тумоо синдрому" аттуу илдет чыгып, белгилери пневмония сыяктуу болуп, 2014-жылы Сауд Арабиясын бир топ түйшүккө салды деп кабарлайт Дүйнөлүк саламаттыкты сактоо уюму. Төөдөн жукту деп божомолдонгон бул оорунун вакцинасы жок экени айтылды.
Кыргызстанда болсо быйыл менингит илдети күчөп, жети киши, анын ичинде үч жаш бала бул оорудан каза болду. 2012-жылга салыштырмалуу бул дартка чалдыккандардын саны үч-төрт эсеге өстү дешет адистер. Жугуштуу оорулардын врачы Канатбек Искенов менингит боюнча "Азаттыкка" буларды айткан:
- Кыргызстанда менингит оорусу көбөйүп жатат. Былтыркы жылдарга салыштырмалуу үч-төрт эсеге көп. Мисалы, эки айдын ичинде эле жалпы 147 оорулуу бизге келип түшсө, эӊ оор менигоккоз түрүн жуктуруп алганы 59 болду. Бул оору ар бир сегиз, тогуз же он жылда бир жолу күчөп, кайталанып турат.
Жаӊы дарылар
2014-жылы гепатиттин С түрүн дарылай турган эки жаӊы дары чыкты. Бирок алардын баасы өтө эле кымбат дешет адистер. Маселен Дүйнөлүк фармацевтика бирикмеси тарабынан тастыкталган "Совальди" аттуу дарынын бир курсу 84 миӊ АКШ долары турат.
2014-жылдын октябрь айында Америкада 94 500 долларлык "Харвони" дарысы чыгарылды. Бул эки дарынын баасы менчик жана мамлекеттик ооруканалардын, калктын саламаттыгын камсыздаган компаниялардын сынын жаратты. Ошентсе да бул дарылардын ооруну айыктыруудагы таасирдүүлүгү жана зыян жактары аз болгону айтылууда деп кабарлайт New York Times басылмасы.
Май эмес, углевод жеш керек
Jama Internal Medicine журналынын 2014-жылдын февраль айындагы санында азыктануусунда таттууларды жана калорийди нормасынан 25 процентке көп жеген америкалыктар жүрөк оорулары жана кан тамыр илдеттеринен көз жумары жарыяланды.
Сентябрь айында окумуштуулар ашыкча салмактуулардын айынан дүйнө экономикасы тарткан зыянды изилдешти. "Мак Кензи" глобалдык изилдөө институтунун окумуштуулары ашыкча салмактан улам дүйнө экономикасына келтирилген чыгым тамеки тартуу, климаттын булгануусу жана алкоголдон тарткан чыгымга барабар болууда дешет. Башкача айтканда глобалдык экономика жыл сайын ашыкча салмактын кесепетинен эки триллион долларга жакын зыян тартат.
Кыргызстанда да акыркы мезгилде ашыкча салмактуулар көбөйүп, семирип кетүү илдетинен жабыркагандар арбып жатканын адистер айтышууда. 2014-жылдын ноябрь айында Бишкек шаарында курсагындагы 17 килограммдык майы менен жашап жүргөн аялга операция жасалып, майы тазаланган.
2014-жылы Кыргызстанда аялдар жана балдар арасында аз кандуулук илдетинин көп болгону да байкалды дешет адистер. Ошондой эле төрөттөн каза болгон аялдардын саны да өскөн. Мунун себеби катары адистер аялдардын жалпы саламаттыгынын начар болуп жатканын айтышууда.
